ناکامی بورس نفت

در اوایل دهه 80 ایده تأسیس بورس نفت جهت انجام معاملات آن طی فرآیندی مشترک بین‌وزارتخانه‌های نفت و اقتصاد شکل گرفت و در مرحله اول نیز در اواخر بهمن 86 مبادلات فرآورده‌های نفت و پتروشیمی در بازار سرمایه آغاز شد، بدین ترتیب شورای عالی بورس در جلسه 30 خردادماه سال 90 راه خود را از ایجاد بورس نفت به سمت ایجاد بورس انرژی کج کرد تا چهارمین بورس کشور جهت معاملات برق، نفت، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی تأسیس شود.

بر این اساس، سال گذشته بود که بعد از سال‌ها انتظار، با عرضه 2 هزار و 920 بشکه پای نفت خام به بورس با هدف قیمت‌گذاری با استفاده از مکانیزم عرضه و تقاضا، باز شد. اما طولی نکشید که معاملات این محصول با شکست همراه شد و برای دفعات بعدی نیز به دلیل قیمت‌گذاری دستوری و جلوگیری از ایجاد رقابت قیمت آن باعث بی‌مشتری ماندن عرضه نفت خام شد. این در حالی است که این محصول از نظر حجم معاملات، بیشترین سهم را در بازارهای جهانی کالا دارد و ایران نیز در بین کشورهای عضو اوپک از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.

نکته مهمی که در این رابطه، بعد از عرضه نخستین محموله وجود دارد این است که وزارت نفت به‌تدریج نه‌تنها تخفیفی به مشتریان بورس انرژی نداد، بلکه قیمت هر بشکه نفت خام را از 306 هزار تومان به 340 هزار تومان رساند که این افزایش مبنای مشخصی هم نداشت. به این ترتیب بسیاری از پالایشگاه‌های کوچک که این محصول را از بورس انرژی می‌خریدند، ترجیح دادند به میعانات گازی روی بیاورند و از مصرف نفت انصراف بدهند. با توجه به همین بی‌میلی خریدار و عرضه‌کننده هم بالاخره پیش‌بینی‌ها محقق شد و معاملات نفتی در بورس انرژی به کمای کامل رفت.

واقعیت این است که وزارت نفت به طور مشهود هیچ رغبتی به عرضه نفت در بورس ندارد و برای این تصمیم هم انگیزه‌های متفاوتی وجود دارد، ازجمله اینکه وزارت نفت مایل به ریسک روی منافع خود نیست چراکه وقتی می‌تواند نفت را به هر مشتری به هر قیمت توافقی بفروشد چرا آن را باید درقالب بورس به فروش برساند.

در صورت شکل گرفتن فروش نفت در بورس امکان عدم تسهیم عادلانه بین پالایشگاه‌ها نیز وجود دارد یعنی با توجه به عرضه محدود توازنی که درحال حاضر بین پالایشگاه‌ها در دریافت نفت خام به وجود آمده از بین می‌رود و بعضی از پالایشگاه‌ها ناچار به تولید کمتر از ظرفیت می‌شوند و پالایشگاه‌های جدید هم برای آغاز فعالیت با نگرانی به‌عنوان نبود نفت کافی روبه‌رو می‌شوند در نتیجه وزارت نفت فعلا ترجیح می‌دهد تا اطلاع ثانوی نبض بازار و شاهراه تقسیم نفت را در اختیار خود نگه دارد.

براساس این گزارش، در حال حاضر با اینکه در بورس انرژی فرآورده‌های جانبی نفت در حال معامله است اما خبری از قراردادها و عرضه نفت خام در این بازار نیست. درحالی‌که در ماده 13 قانون خروج غیر‌تورمی از رکود استفاده از سازوکارهای بورس و انرژی در خریدوفروش نفت خام در اولویت قرار گرفته، اما تاکنون هیچگونه تصمیمی در رابطه با عرضه این محصول با سازوکارهای مشخص در بورس اتخاذ نشده است و گویا بسیاری از مسئولان چشم خود را بر مزایای استفاده از سازوکاری استاندارد و فوایدی که در پی خواهد داشت، بسته‌اند.

کارشناس بازار سرمایه