گفت وگوی «فرصت امروز» با محمد نعیمی، سازنده و نوازنده تار و تنبور / حرفه آهنگین!

دنیای هنر موسیقی در کنار قدمت طولانی، خلاقیت، ذوق، باریک بینی و لطافت طبع انتهایی ندارد. موسیقی نه تنها یکی از زیباترین هنرها که یکی از هیجان انگیزترین و پیچیده ترین آنها هم محسوب می شود. موسیقی با نخستین واژگان و گفتار بشر  زاده و آمیخته شده است و آدمی با گذشت زمان ابزارها و ادوات مختلفی را در کنار روش ها و فرم های مختلف به کار گرفته تا اصوات و الحان موزون و شورانگیز را طنین انداز کند.

برای نواختن ساز، آلات و وسایل زیادی هست که سازهای سنتی ایرانی به نوعی منحصر به فرد هستند و در میان اهل هنر ارج و قرب زیادی دارند. استاد محمد نعیمی یکی از خوش ذوق ترین و ماهرترین سازندگان وسایل و ابزار موسیقیایی در شمال کشور است که به رغم سن کم، در تهیه و تدارک چند ساز اصیل ایرانی به مراتبی رسیده و ضمن ساختن آلات موسیقی، تدریس هم می کند.

نعیمی به خاطر نوآوری هایی که در ساختن ساز داشته همواره مورد تحسین همگان بوده که کار نوازندگی را راحت تر کرده و بسیار علاقه مند است تا تجربیاتش را به علاقه مندان به خصوص نسل جوان منتقل کند.

محمد نعیمی، متولد سال 1362 شهرستان رامیان در استان گلستان است. شش ساله بوده که با موسیقی آشنا شده و از سال 1382 به طور جدی و حرفه ای وارد کار ساخت وساز انواع آلات موسیقی سنتی شده است. تخصص اصلی اش تار، دوتار، سه تار و تنبور است و کلاس دوم ابتدایی بوده که نخستین سازش را که دوتار بوده ساخته است.

وی فوق لیسانس ادبیات فارسی دارد و در دانشگاه گرگان موسیقی سنتی و ادبیات تدریس می کند.  «فرصت امروز» با این هنرمند جوان و خوش قریحه به گفت وگو نشسته است.

سابقه ساز

موسیقی هنری دیرپا و بسیار قدیمی است که از ویژگی های خاصی در طول تاریخ برخوردار بوده و در کتب و رسالات زیادی در مورد آن سخن گفته اند. کنار آن، نحوه ساخت و استفاده از انواع سازها و آلات موسیقی هم مطرح بوده و پیشه بسیاری از افراد، طراحی، تهیه و آماده سازی گونه های مختلف سازبرای اجرا و نواختن الحان مختلف بوده است.

این حرفه و فعالیت در طول تاریخ هنری این سرزمین با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده، ولی خوشبختانه از گزند حوادث در امان مانده و راه ماندگاری خودش را پیدا کرده است. این طور که از شواهد و قراین برمی آید، چراغ این فعالیت هنری در کشور خاموش شدنی نیست، ولی احتیاج به حمایت و مراقبت دارد.

به هرحال با همه این تفاسیر و کارهایی که در این خصوص انجام می شود، هستند هنرمندانی که به خاطر حفظ اصالت و پاسداری از هویت ملی این سرزمین به این کار مبادرت می ورزند. استاد نعیمی هم از این دسته افراد است که علاوه بر فعالیت در این عرصه، تدریس را فراموش نکرده و در کنار ساخت سازهای سنتی، به آموزش آن هم می پردازد.

شروع کار

نعیمی در مورد شیوه کاری و نحوه ورودش به این رشته هنری می گوید: آشنایی من با موسیقی در سن شش سالگی بود. دایی من استاد قدرت الله بای، یکی از اساتید بنام موسیقی سنتی منطقه بود و هست.

ایشان در کار خودش بسیار وارد بود و از نوازندگان چیره دست محسوب می شد و همیشه سه تار و دوتار در گوشه اتاق بود. آرام آرام به این هنر علاقه مند شدم و در دوران ابتدایی به طور کامل به این سمت وسو گرایش پیدا کردم و علاقه ام چندین برابر شد. به طوری که کلاس دوم دبستان بودم که نخستین سازم را که دوتار بود خودم ساختم.

نعیمی در ادامه به خاطره جالبی اشاره می کند: یک روز دست دایی ام ساز نی را دیدم. خوشم آمد و گفتم که یکی مثل آن را خودم درست می کنم؛ ساز نی باید قطور باشد و هفت بند داشته باشد، اما چیزی که من ساخته بودم نازک بود و فقط دو بند داشت. دایی خندید و گفت، این را دندانت بگذار با آن سوت بزن! البته این را هم اضافه کنم که کیفیت ظروف چوبی و انواع دوتارهای ساخته شده توسط دایی من بسیار عالی و در این زمینه بسیار ماهر و زبردست بود.

وی به کار زنبورداری و تولید عسل اشتغال داشت. کار زنبورداری و سرو کله زدن با این حشره منظم و پرکار به زندگی فرد نظم خاصی می دهد. پس از چند سال به دوران دبیرستان رسیدم که نخستین سفارش کاری ام را در ساز دوتار دریافت کردم. البته در طول این مدت از نواختن موسیقی دور نبودم و بیشتر نی نوازی می کردم.

در طول این مدت فکرم پرداختن به موسیقی بود و در کنار آن از کسب تجربه برای تولید و ساخت سازهای سنتی غافل نبودم. از هر طریقی و از هر استادی مطلبی و مهارتی آموختم. سال 1382 بود که به طور جدی و حرفه ای شروع به ساخت انواع سازهای سنتی و کلاسیک کردم و سه تار، دوتار و تنبور را دست گرفتم و به عنوان زمینه تخصصی و اصلی ام انتخاب کردم. به تدریج این کار به شغل اصلی و منبع کسب درآمد من تبدیل شد و به طور کامل کار من در این حیطه کلید خورد.

الان 13 سال فعالیت حرفه ای در این رشته دارم. در شهرستان گنبد دفتری دارم که سازهای ساخته شده را ارائه می دهم و در معرض دید عموم است. هرکس طالب باشد سراغ ما می آید؛ چه برای خرید ساز و چه برای نواختن آن. محل زندگی محمدخان نعیمی زادگاهش رامیان است و در منزلش کارگاه خانگی برپا کرده است.

وی در این خصوص می افزاید: کارگاه و خانه و آموزشگاه یکی شده است که کارهای اصلی ساخت را در اینجا انجام می دهم. البته این کار را به صورت آکادمیک در دانشگاه و مؤسسه خصوصی تدریس می کنم. کار آموزش کلاسی را به پیشنهاد مسئولان آموزشی دانشگاه گرگان پذیرفتم. آنها وقتی اهمیت کار را دیدند، زیرشاخه ای در رشته موسیقی ایجاد کردند به نام ساخت سازهای سنتی که دانشجوها به اضافه هنرجوها در این کلاس حضور پیدا می کنند.

هدف ما از ارائه این رشته در دانشگاه به دو دلیل است؛ ساختن و تعمیرات سازهای اصیل ایرانی که برای ما بسیار مهم و ارزشمند است. شکرخدا استقبال خوبی از این کلاس ها شده و ما قصد داریم این فعالیت هنری را بیشتر بین مردم و کسانی که علاقه مند موسیقی اصیل کشور هستند رواج بدهیم.

دوتار، سه تار و تنبور

نعیمی در مورد سازهای ایرانی به نکته جالبی اشاره می کند: موسیقی سنتی ایرانی از یک درون گرایی بهره مند است و آلات و ادواتش ناله خاصی دارد و از حالات معنوی منحصر به فردی برخوردار هست، به همین جهت علاقه شخصی خودم به سمت موسیقی ایرانی است.

وی در مورد سازهایی که تخصص و گرایش بیشتری دارند می افزاید: بیشتر کار من دوتار و تنبور است؛ تنبور کهن ترین ساز زهی زخمه ای است، به این معنا که نخستین سازی است که دسته ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است.

قدمت این ساز هنوز به طور دقیق معلوم نیست ولی به چندهزار سال پیش بازمی گردد. حجم کاسه تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کم تر است و کاسه آن در قدیم یکپارچه بوده است. امروزه در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسه یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکه ای هستند. تنبور ترکه ای را تنبور چمنی نیز می گویند.

عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شده و در قدیم عمق ساز تنبور کمتر بوده است. اگر تنبور از جنس چوب های مرغوب ساخته شود و در ساختمان آن به خصوص کاسه آن ابعاد لازم درنظر گرفته شود، چنان اصوات خیال انگیز و روحانی از آن صادر می شود که گویی از جهان دیگری به گوش می رسد.

با شنیدن این موسیقی شنونده از اصالت نغزگویی و وقار و سنگینی و باستانی بودن این نغمه ها حیرت زده می شود که به وضوح با دیگر موسیقی های ایرانی متفاوت است. تنبور دارای شخصیتی عرفانی و حماسی است و برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می شود. این ساز در طول سیر و سفر تاریخی و فرهنگی تنبور در نقاط و نواحی مختلف نام ها و شکل های متفاوتی پیدا کرده است.

این هنرمند جوان در مورد دوتار هم توضیحاتی می دهد: دوتار الگوهای مختلفی دارد؛ دوتار جنوب خراسان کاسه بزرگی دارد و بزرگ ترین و دقیق ترین تار موجود است که صدایی زیر دارد. دوتار شمال خراسان به چند سبک ساخته می شود. ساخته های بجنورد، قوچان، اسفراین و نیشابور با هم فرق دارد. این تفاوت ها هم از لحاظ ظاهری است و هم از نظر صدایی که ساطع می کند.

این تفاوت ها نشات گرفته از فرهنگ، آداب و رسوم و زبان و لهجه اقوام مربوط می شود. دوتار قزلباش که مال منطقه ماست شبیه تار ایرانی است و اگر کسی ببیند، فکر می کند که خود تار است. صدایش خیلی بم است، سیم هایش از ابریشم است و به شکل گرد ساخته می شود.

سه تار از سازهای زهی و مضرابی سنتی است. سه تار پیشتر هم خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیک تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرد. صدای ساز ارتباط مستقیمی با اعصاب و روان نوازنده پیدا می کند و از این رو سه تار را اغلب همدم اوقات تنهایی خوانده اند.

اغلب شنوندگان، ساز سه تار را دارای لحن و نوای غمگینی احساس می کنند، اما نوازندگان معاصر موسیقی ایرانی در تلاش برای توسعه موسیقی مدرن و نوی ایران، آثار زیبایی آفریده اند که با حال و هوایی که تا دو دهه پیش از این ساز تصور می شد کاملاً متفاوت است. در حال حاضر گرایش بیشتری به سه تار وجود دارد و این ساز سنتی که حدود 350 تا 400 گرم وزن دارد، بیشتر پرده های موسیقی ایرانی را جواب می دهد.

ساخت و ساز

آقای نعیمی در مورد ساخت و استفاده از این آلات آهنگین می گوید: ساختن یک سه-تار معمولی بین 35 تا 40 ساعت زمان می برد که به طور متوسط بین 3 تا 4 روز درست می شود ولی کیفیت مناسبی ندارد. یک سه تار عالی نزدیک به یک ماه زمان لازم دارد. دوتار زمان بیشتری می برد و مانند تنبور وقت بیشتری می گیرد که تقریباً دو ماه طول می کشد. این دو ساز ظرافت ها و ریزه کاری های خاصی را می طلبد.

وی در مورد نحوه ساخت هم به نکته قابل تاملی اشاره می کند: بیشتر اساتید در مورد ساختن ساز اغراق می کنند و این کار را خیلی آرمانی و بسیار دشوار نشان می دهند. درحالی که چنین نیست و درست کردن سازهای موسیقی خیلی هم سخت نیست. نباید ساختن آن را بزرگ جلوه داد. استاد باید مقدمات کار را به هنرآموز یاد بدهد و شاگرد خودش ظرافت ها را خواهد فهمید.

استاد نعیمی درباره کار کردن در این پیشه هنری می گوید: به این حرفه هنری می توان کاملاً به عنوان یک شغل نگاه کرد، چون بسیار کاربردی و همه جانبه است و فعالیت های زیادی را دربر می گیرد. آموزشگاه های زیادی در کشور فعال هستند که نیاز به انواع ساز دارند.

ضمن اینکه ساز مثل ماشین نیاز به سرویس و تعمیرات دارد که این حجم زیادی از کار را می طلبد و در صورت توجه و گسترش این بخش هنری، اشتغال زایی مناسبی خواهد داشت.

مواد اولیه و اصلی تولید ساز چوب است که بیشتر از چوب درخت توت استفاده می شود. قیمت چوب خشک از هزار تومان به بالا و قیمت چوب تر 500، 600 تومان در هر کیلو است. قیمت تمام شده برای سه تار به صورت عمده 250 هزار تا 300 هزار تومان است که این رقم به یک میلیون هم می رسد. نرخ تمام شده دوتار به شکل عمده 300 هزار تومان و تکی حدود 500 تا 650 هزار تومان بالغ می شود که تا 1/2 میلیون هم می رسد. نی هم بین 50 تا 80 هزار تومان فروخته می شود.

فعالیت ها

نعیمی به تدریس و ساختن و نواختن مشغول است و معتقد است اگر هنرجو باشد به تمامی این فعالیت ها ادامه خواهد داد. الان ساخته  های ما به تمام ایران از جمله شهرهای شیراز، اصفهان و مشهد ارسال می شود. حتی نمونه ها تولیدی ما به هند و فرانسه هم رفته است.

وی همچنین در فستیوال هنری کشور ترکیه به اجرای زنده موسیقی با دوتار قزلباش پرداخته و موفق به دریافت مدال و لوح تقدیر شده است. آقای نعیمی در حال حاضر حدود 30 نفر هنرجو دارد که بیشتر برای نواختن موسیقی تعلیم می بینند و 4 ،5 نفر هم برای ساخت و درست کردن ساز آمده اند.

اگر کسی پیش خودم بیاید تا نحوه درست کردن ساز را یاد بگیرد، به شخصه هزینه ای نمی گیرم ولی برای نوازندگی شهریه مصوب وزارت ارشاد توسط آموزشگاه دریافت می شود. این هنر جا برای پیشرفت زیاد دارد و می طلبد که دست اندرکاران امور فرهنگی توجه بیشتری به این صنعت هنرمندانه که ریشه در تاریخ و اصالت این سرزمین دارد داشته باشند.

ارتباط با نویسنده: ali_elmi1361@yahoo.com

***

نگاه:

تنبور، ساز 6 هزارساله

تنبور کهن ترین ساز زهی زخمه ای است، به این معنا که نخستین سازی است که دسته ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. قدمت این ساز هنوز به طور دقیق معلوم نیست. در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه ساز شناسی است، قدمت این ساز را 5 الی 6 هزار سال دانسته و مجسمه های سنگی در موزه ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می دهد.

فارابی در موسیقی الکبیر به طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک های آن توضیحات مفصل داده  است. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز از این جمله اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغانی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده است.

تنبور از خانواده سازهای زهی زخمه ای است و کاسه طنینی نیمه گلابی دارد. حجم کاسه تنبور در مقایسه با دوتارهای خراسان کمتر است و کاسه آن در قدیم یکپارچه بوده است. امروزه در منطقه گوران بیشتر تنبورها هنوز کاسه یکپارچه دارند و در صحنه اغلب تنبورها دارای کاسه ترکه ای هستند. تنبور ترکه ای را تنبور چمنی نیز می گویند. عمق کاسه از قدیم به امروز بیشتر شده است و در قدیم عمق ساز تنبور کمتر بوده است.

انواع تنبور

قدیمی ترین نمونه کاسه ترکه ای، تنبورهای ساخت استاد خداوردی در منطقه صحنه و مربوط به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش است. بعضی از سازهای خداوردی هنوز موجود است. این تنبورهای ترکه ای دارای قسمت رابط (گلو یا گلویی) هستند که رابط میان دسته و کاسه است و ترکه ها روی آن مهار می شوند. سازهای استاد خداوردی گاه ۷ ترکه دارند و حجم کاسه آنها نیز از تنبورهای جدید کمتر است.

امروزه تعداد ترکه ها بیشتر است و هر سازنده به روش خود از ۷ تا ۱۰ ترکه استفاده می کند. کاسه های ترکه ای قدمت زیادی ندارند و قدیمی ترین نمونه های آن براساس اطلاعات به دست آمده به ۷۰ تا ۸۰ سال پیش مربوط است. تنبورهایی که کاسه یکپارچه دارند فاقد قسمت رابط گلو (گلویی) هستند و دسته آنها مستقیماً به کاسه متصل می شود. روی کاسه صفحه چوبی نازکی که تقریباً حالت گرده ماهی دارد قرار می گیرد و در ورودی این صفحه معمولاً تعدادی سوراخ دیده می شود.

تنبورهای منطقه گوران معمولا ۱۳ دستان و تنبورهای منطقه صحنه غالبا ۱۴ دستان دارند. امروزه در منطقه گوران تنبورهایی با ۱۴ دستان (دستان چهاردهم اضافه شده است) نیز دیده می شود. تعداد دستان های تنبور در اصل ۱۳ دستان بوده است.

در سال های اخیر برخی تنبورنوازان چند دستان دیگر به ساز خود افزوده اند. به عنوان مثال سیدخلیل عالی نژاد در چند سال پیش پنج دستان به تنبور خود اضافه کرد که جواب دستان های سوم، چهارم، پنجم، ششم و هفتم در یک اکتاو بالاتر بود. البته این نوازنده بعدها دستان های اضافی را باز کردند.

ساختن تنبور

اگر تنبور از چوب های مرغوب ساخته شود و در ساختمان آن به خصوص (کاسه رزوناسین) ابعاد لازم در نظر گرفته شود همچنین در انتخاب سیم های آن سعی شده باشد از آلیاژهای مناسب استفاده شود دارای چنان سونوریته ای(کیفیت نوازندگی) عرفانی و پریانی است که هیچ یک از سازهای دیگر قادر به صدور این اصوات نیستند.

نغمه های این ساز به وسیله دست و بدون هیچ واسطه ای اخذ می شود و صدای حاصله از آن نسبت به محل برخورد مضراب به سیم ها در نقاط مختلف صفحه نوعی تغییر رنگ موسیقیایی را به وجود می آورد. معرفی این ساز و رپرتوار موسیقی مربوط آن را در خارج از یارسان مدیون زحمات موسیقیدانان باتجربه دو سه دهه اخیر از قبیل استاد شهرام ناظری، کیخسرو  پورناظری، علی اکبر مرادی، سیدخلیل عالی نژاد و… هستیم که با اجرای کنسرت های متعدد در داخل و خارج از کشور و انتشار آثار متنوع و جذاب این موسیقی نقش بسزایی در آن داشته اند.

در برخی تنبورهای جدید، ساختمان خرک به طور کلی تغییر کرده است. در تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری مهر (تهران) و عبدالرضا رهنما (صحنه) خرک و سیم گیر به پیروی از بربط (عود) شیئی واحد هستند و روی صفحه کاملا تثبیت شده اند. سیم گیر که در قسمت پایینی کاسه قرار گرفته است برای قلاب شدن وترها شکلی شانه ای دارد.

همان طور که ذکر شد تنبورهای ساخت استاد ابراهیم قنبری و برخی تنبورهای عبدالرضا رهنما فاقد سیم گیر هستند. محل شیطانک در انتهای دسته و قبل از سرپنجه است و معمولا شیء جداگانه ای است که در شیار ایجاد شده روی دسته قرار می گیرد.

روی شیطانک نیز دو یا سه شیار برای عبور وترها ایجاد شده است؛ بنابراین قطعه های مختلف تنبور عبارتند از کاسه طنینی (یکپارچه، ترکه ای با ۷ تا ۱۰ ترکه)، صفحه دسته، گلو یا گلویی (در تنبورهای ترکه ای) سیم گیر در برخی از تنبورهای جدید، خرک که کار سیم گیر را انجام می دهد)، دو یا سه وتر شیطانک، ۱۳ تا ۱۴ دستان، ۲ تا ۳ گوشی و پرده قبل از شیطانک. مشخصات و شکل ظاهری و خواص مواد این ساز تشکیل شده است از یک کاسه گلابی شکل که با صفحه ای از چوب پوشیده شده است.

یا دسته ای بلند که روی آن ۱۳ الی ۱۴ پرده یا دستان بسته می شود. سیم گیر در آخر صفحه برای مهار سیم ها و گوشی ها در قسمت بالای دسته برای کوک آن استفاده می شود و خرک که در فاصله ۶ الی ۷ سانتی متری انتهای صفحه قرار دارد و در نهایت دو وتر که یکی زیر و دیگر بم تر و اخوان کوک می شود.

اخیراً سیم اصلی مضاعف شده و در واقع دو سیم اصلی به منزله یک سیم و یکی از آنها تکرار دیگری است. بلندای این ساز از حدود ۸۵ الی ۹۸ سانتی متر است. وسعت و صدادهی تنبور در بم ترین قسمت که دست باز سیم و اخوان است و در زیرترین قسمت به نت «ر» می رسد مانند شکل روبه رو در واقع سیم اصلی یک اکتاو و نیم الی یک پرده وسعت و صدادهی دارد.