صادرات ایران به افغانستان در یک سال اخیر کاهش یافته است

از سال های دور تا به امروز از بازارهای مهم و استراتژیک منطقه ای برای ایران بوده است. این روابط به لحاظ تاریخی جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، قومی و زبانی را در برمی گیرد و در سالیان اخیر دو کشور اهداف بزرگ تری را برای توسعه مبادلات تجاری و روابط اقتصادی شان تعریف کرده اند؛ اهدافی که در رفت و آمد هیات های عالی رتبه دو طرف در سطح دولت ها و بخش خصوصی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. تصویر تجارت ایران با افغانستان در دوره استقرار طالبان نشان می دهد صادرات به این کشور کاهش یافته است. افغانستان از ابتدای امسال بر اساس آمارهای تجمعی منتشرشده، از لیست 5 مقصد عمده صادراتی حذف شده و جای خود را به هند داده است. در سال های اخیر، این کشور همسایه شرقی، پنجمین مقصد صادراتی ایران بود، ولی به نظر می رسد در دولت جدید افغانستان تبادلات تجاری نیز تحت تاثیر قرار گرفته است.

اما مردادماه 1400 زمانی که جنگ در افغانستان اوج گرفته بود، کمترین صادرات ایران به این کشور در نیمه نخست سال 1400 رقم خورد. در شهریورماه دولت طالبان استقرار یافت و شاهد رشد صادرات نسبت به شهریور ماه بودیم، اما میزان صادرات در مهرماه 1400 مجددا افت کرد. در آبان 1400 فروش کالا به افغانستان بازهم رونق گرفت، اما این رونق تداومی نداشت و آذر، دی و بهمن، صادرات روندی کاهشی را طی کرد، اما در اسفند ورق برگشت و صادرات نسبت به سایر ماه های نیمه دوم، به بالاترین حد خود رسید.

تا میانه امسال اتــاق تجــارت و ســرمایه گذاری افغانســتان از کاهــش 40 درصــدی تجــارت ایــن کشــور بــا ایــران در یــک ســال گذشـته و منتهـی بـه شـهریور 1401 خبـر داده بود. واردات افغانســتان در ســال های گذشــته حــدود 11 میلیــارد دلار بــود، امــا در یــک ســالی کــه از بــه قــدرت رسـیدن طالبـان می گـذرد این رقم بـه کمتـر از 5 میلیـارد دلار رسیده اسـت. برخـی فعـالان کسـب وکار در افغانسـتان، تحریم هـای آمریـکا علیـه شـبکه بانکـی افغانسـتان و ایجـاد آشـفتگی در آن را یکـی از دلایـل کاهـش تجـارت بـا ایــران می دانند. از سوی دیگر فعالان اقتصادی معتقدند کاهش میـزان تجـارت افغانسـتان بـا ایـران در یـک سـال گذشـته بـه دلیـل کاهـش تقاضـا در بـازار افغانسـتان صورت گرفته است؛ کاهشی که به دلیل عقب نشینی کشورهای اروپایی در حمایت از این کشور باز می گردد. از سوی دیگر این نکته را نیز باید مورد توجه قرار داد، سـقوط صـادرات بـه افغانسـتان کـه در دو دهـه اخیـر کـه همـواره یکـی از مهمتریـن شـرکای صادراتـی ایـران بـوده، هشـداردهنده اسـت. احتمـالا صـادرات ایـران بـه ایـن کشـور همچنـان رو بـه کاهـش خواهـد بـود، زیـرا رونـق مصنوعـی و حاصـل از کمک هـا و حضـور نیروهـای خارجـی در ایـن کشـور کـه در 20 سـال گذشـته همـواره وجـود داشــت، احتمــالا تــا آینــدهای قابل پیشبینــی تکــرار نخواهــد شــد.

کارشناسان معتقدند زوال اقتصــادی افغانســتان احتمــالا ســال های بــه طــول خواهد کشید و بــازار ایــن کشــور کوچــک و کوچک تــر خواهــد شــد، با این شرایط ایــران نیــاز بــه بازارهــای جایگزیــن در محیــط منطقــه ای و بین المللــی دارد.

در سال ها اخیر موضوع برقراری تجارت ترجیحی و کاهش تعرفه های تجاری میان ایران و افغانستان کلید خورده است، رویکردی که همواره موافقان و مخالفانی دارد اما با این وجود نشانه ها حاکی از آن است که ایران تغییراتی را در تعرفه برخی کالاهای وارداتی از افغانستان ایجاد کرده است، اقدامی که ازسوی فعالان اقتصادی به عنوان نقطه شروعی برای برقراری تجارت ترجیحی با افغانستان تعبیر شده است.

به طور معمول تجارت ترجیحی زمانی برقرار می شود که نسبت صادرات و واردات میان دو کشور از تعادل نسبی برخوردار و حجم آنها به هم نزدیک باشد اما اگر میان دو کشور یکی از طرفین عمدتا واردکننده باشد و طرف دیگر عمدتا صادرکننده چنین تجارتی نمی تواند چندان به نفع کشوری رقم بخورد که حجم صادرات بیشتری دارد. به نظر می رسد این موضوع در مورد افغانستان هم صدق می کند چراکه این کشور بیشتر واردکننده کالاها و محصولات ایرانی است و صادرات این کشور به ایران حجم بسیار کمتری دارد. اما با وجود ضعف های اقتصاد افغانستان شاید جالب توجه باشد که ایران بخشی هایی از نیاز های وارداتی خود را از این کشور همسایه تامین می کند. دانه کنجد، شیره ها، نباتات و اجزای آنها که در صنایعی مثل عطرسازی و داروسازی مورد استفاده قرار می گیرد، سنگ مرمر و کالاهایی از این دست اقلام عمده وارداتی ایران از افغانستان است. از طرف دیگر افغانستان ظرفیت های بالایی در زمینه محصولات کشاورزی و معدنی دارد که می تواند تامین کننده مواد اولیه کارخانه های ایران باشد. با این وجود همچنان این ابهام باقی است که آیا کاهش تعرفه های تجاری با افغانستان تا چه میزان به نفع اقتصاد ایران خواهد بود و چقدر به نفوذ بیشتر تجار ایرانی در بازار افغانستان کمک می کند. البته گفتی است که درحال حاضر میان ایران و افغانستان هیچ کالایی که مشمول تعرفه ترجیحی باشد وجود ندارد.