فقدان گفت وگو و غیبت توسعه

گفت وگو، رمز توسعه و عنصر کمیاب فرهنگ ایرانی است. به نظر می رسد تا وقتی گفت وگویی انجام نگیرد، توسعه ای اتفاق نمی افتد. از گفت وگو میان جریان های فکری است که دیالکتیک شکل می گیرد و برخورد تز و آنتی تز به سنتز می انجامد. متاسفانه گفت وگو، جایی در ساخت فرهنگی و اجتماعی ما ندارد و این به تجربه سال ها استبدادزدگی در جامعه ایرانی برمی گردد. در هنر و ادبیات کلاسیک ایران و در میان انواع قالب ها و فرم های مختلف ادبی، نمایشنامه غایب است و به جای پرسش و پاسخ و گفت و شنود که اساس نمایشنامه را تشکیل می دهد، عموما با تک گویی و روایت یک طرفه شعری مواجه ایم. هرچند نمونه های معدودی از مناظره در شعر فارسی وجود دارد، مثل «مناظره خسرو با فرهاد» که بی اغراق زیباترین مناظره در تاریخ ادبیات ایران است، اما این مناظره و تقابل دو عاشق رقیب در داستان سترگ نظامی (خمسه)، پا در آسمان دارد و روی زمین رخ نمی دهد؛ یعنی روایت به جای وام گیری از دیالوگ و رد و بدل شدن پینگ پنگی مکالمات به تک گویی بسنده می کند و درجا می زند. البته بماند که این گفت وگو و مناظره نیز راه به جایی نمی برد و «خسرو» در نهایت به دلیل آنچه حاضرجوابی «فرهاد» می خواند، از صرافت گفت وگوی بیشتر با او باز می ماند. به نظر می رسد استبداد شاه و تک صدایی در ساختار سیاسی ایران به مثابه یک چرخه تاریخی به استبداد راوی و تک صدایی در روایت ادبی منتهی شده است. به همین دلیل است که در بیشتر رمان ها و داستان های معاصر ایرانی عمدتا راوی اول شخص به کار رفته است. از مصادیق دیگر بازتولید استبداد در ساخت فرهنگ و اجتماع می توان به ویژگی تک صدایی موسیقی سنتی ایران (برخلاف ویژگی چندصدایی موسیقی کلاسیک غرب) اشاره کرد.

پر واضح است که فقدان گفت وگو به روند توسعه سیاسی و فرهنگی، آسیب می رساند. اگر به مکالمات روزمره و صحبت های مردم در کوچه و خیابان توجه کنیم، درمی یابیم که افراد بیشتر طالب گفتن و حرف زدن هستند تا تشنه شنیدن و گوش دادن. این در حالی است که شنیدن بسیار مهمتر از گفتن است و تا شنیدن اتفاق نیفتد، گفت وگو و مذاکره ای شکل نمی گیرد. در حقیقت، شنیدن، آغاز گفت وگو است و برخلاف آنچه تصور می شود، گفت وگو با گفتن شروع نمی شود بلکه با شنیدن آغاز می شود و این قدم اول گفت وگو است. شنیدن، یعنی پذیرش دیگری و نشستن در شرایط برابر و مساوی با طرف مقابل. آداب گفت وگو اقتضا می کند که دو طرف در یک جایگاه یکسان قرار بگیرند تا گفت وگو از بالا به پایین و یا برعکس صورت نگیرد که در آن صورت دیگر گفت وگو نیست و جنبه دستوری دارد.

شوربختانه گفت وگو در فرهنگ و سنت ایرانی نه تنها جایی نداشته، حتی در مواردی نکوهش شده است. این مضمون در تاریخ شعر و ادبیات ایران به کرات به کار رفته است؛ مثلا «حافظ» در یکی از غزل های معروفش می گوید: «گفت وگو آیین درویشی نبود، ورنه با تو ماجراها داشتم.» اینکه ما ایرانیان در خانه و کارخانه و در روابط کاری و خانوادگی خود عمدتا متکلم وحده هستیم و کمتر فرصت و مجالی به شنیدن دیگران می دهیم، به روشنی نشان می دهد که استبدادزدگی تاریخی کاملا در باورها، ارزش ها و هنجارهای مان نهادینه شده و در عمق جان ما ته نشین شده است. از استبدادزدگی و شکاف دولت-ملت گرفته تا قانون گریزی و قهرمان پروری و... بسیاری از رفتارهای ما ایرانیان به تاریخ برمی گردد و از تاریخ آب می خورد؛ مثلا باورکردنی نیست که با گذشت سال ها و نسل ها و در عصر «هزاره دوم آهوی کوهی»، انسان ایرانی هنوز درگیر دوگانه «خشکسالی و دروغ» است. البته قدمت تاریخ و فرهنگ ایرانی بیش از اینهاست و «هزاره دوم آهوی کوهی» تنها به قدمت شعر فارسی اشاره دارد؛ وگرنه ریشه های تاریخی هنر و اندیشه در نزد ایرانیان به زمان های بس دورتر و کهن تر در تاریخ ایران باستان می رسد. «خشکسالی» در این گزاره به معنای تنش آبی و فقر منابع و از بین رفتن کشاورزی و «دروغ» به معنای شکست حکمرانی و سیطره فساد و تباهی است. دوگانه «خشکسالی و دروغ»، اشاره به دعای «داریوش هخامنشی» دارد که از «اهورامزدا» می خواهد سرزمین ایران را از گزند سه چیز (دشمن، خشکسالی و دروغ) برحذر و دور نگه دارد. ««هزاره دوم آهوی کوهی» نیز عنوان کتابی از «محمدرضا شفیعی کدکنی» است که به سابقه تاریخی شعر فارسی اشاره می کند. اغلب منتقدان ادبی، این شعر «ابوحفص سغدی» در قرن سوم هجری را سرآغاز شعر فارسی می دانند: «آهوی کوهی در دشت چگونه دودا، او ندارد یار بی یار چگونه بودا». می دانیم که با شکست ساسانیان و ورود اعراب به ایران و آتش زدن کتابخانه ها و از بین رفتن منابع مکتوب تقریبا چیزی از زبان فارسی باقی نماند و عملا زبان عربی، زبان رسمی ایران بود. با این وجود پس از «دو قرن سکوت» به تعبیر «عبدالحسین زرین کوب»، زبان فارسی به تدریج احیا شد و عنصر هویت بخش ایران و ایرانیان باقی ماند. این شعر به استناد اکثر منابع تاریخی، اولین شعری است که از دوره نوزایی زبان فارسی به دست ما رسیده است.

این روزها در آستانه تشکیل دولت چهاردهم، صحبت از دولت وفاق ملی است و از لزوم رایزنی و گفت وگو میان جریان های سیاسی برای برون رفت از شرایط مخاطره آمیز فعلی، سخن به میان می آید. با این حال، همان پیشینه تاریخی استبدادزدگی به مثابه مانعی در این مسیر جلوه می کند و بیم تکرار منازعات پیشین و از دست رفتن فرصت ها (مثل فرصت احیای برجام در دولت های گذشته) می رود. کاش سیاستمداران و دولتمردان ما از مردم عادی یاد بگیرند که قواعد بازی را بپذیرند و آن را رعایت کنند. هواداران فوتبال و به طور کلی، دوستداران ورزش در هر بازی و مسابقه ای، پذیرش دموکراسی و رفتار مدنی را تمرین می کنند. اینکه در صورت شکست بایستی آن را پذیرفت و به حریف و طرف مقابل احترام گذاشت. این تمرین دموکراسی در هر بازی و رقابتی از سوی بازیکنان و هواداران فوتبال رعایت می شود و مثلا در آخرین بازی فصل و در ابتدای مسابقه، بازیکنان حریف برای تیم قهرمان می ایستند و دست می زنند. کاش مسئولان ما نیز از بازیکنان و تماشاگران فوتبال بیاموزند که قواعد بازی را باید پذیرفت و رعایت کرد. به نظر می رسد گفت وگو، همان حلقه مفقوده توسعه ایرانی است.