گزارش مرکز پژوهش ها از وضعیت پارك های علم و فناوری در ایران / شاخص های عملكردی پارك های علم و فناوری

فرصت امروز: پارك هاي علم و فناوري يكي از نهادهاي اجتماعي در توسعه فناوري و یکی از شاخص های توسعه هر اقتصادی است. از دهه 50میلادی بود که پارک های فناوری به مرور در آمریکا متولد شدند و دره سیلیکون را می توان نخستین پارک علمی دنیا دانست. در حال حاضر، بیش از 400 پارک علم در جهان وجود دارد که البته تعداد آنها رو به افزایش است و در صدر آنها آمریکا با بیش از 150 پارک علم قرار دارد. ژاپن با 111 پارک در رتبه دوم ایستاده است و چین که از اوسط دهه 80میلادی به توسعه پارک های علم و فناوری پرداخته است، اکنون نزدیک به 100 پارک علم دارد.

اما وضعیت پارك هاي علم و فناوري در ایران چطور است؟ این پارک های علم و فناوری که بیشتر از یک دهه پیش در کشور شکل گرفته اند، چقدر مفید بوده اند و چقدر موجب پیوند دانشگاه و صنعت شده و به رشد شرکت های دانش بنیان کمک کرده اند؟ مرکز پژوهش های مجلس در گزارشی به بررسي شاخص هاي عملكردي پارك هاي علم و فناوري در ایران پرداخته و کوشیده تا پاسخی برای این پرسش ها بیابد.

خلأ پارك هاي علم و فناوري خصوصی

تأسيس و حمايت از پارك هاي علم و فناوري در اكثر سياست ها و قوانين كشور ازجمله سياست هاي كلي علم و فناوري و نقشه جامع علمي كشور تأكيد شده است. با اين حال، در برنامه ششم توسعه اشاره اي به اين موضوع نشده است. رويكرد كلي اين سياست ها و قوانين بيشتر متمايل به توسعه كمّي است، بنابراين در بيشتر ارزيابي ها، صرفاً رشد تعداد پارك هاي علم و فناوري گزارش شده است. اين در حالي است كه به لحاظ عملكردي غالب پارك هاي علم و فناوري كشور در حد انكوباتور يا مركز رشد باقي مانده اند. همچنین با وجود سياست هاي حمايت از توسعه مراكز رشد و پارك هاي علم و فناوري و با تأكيد بر مشاركت بخش خصوصي، هنوز اساسنامه پارك هاي علم و فناوري خصوصی ابلاغ نشده است. بنابراین، نیاز به مشوق ها و تسهیل ایجاد پارك هاي علم و فناوري خصوصی احساس می شود.

طبق گزارش وزارت علوم، تحقيقات و فناوري اطلاعات 36 پارك علم و فناوري ارائه شده است كه در آنها 100 مركز رشد و 5084 واحد فناور و بيش از 37 هزار نفر مشغول فعاليت هستند. عملكرد اين پارك ها نشان مي دهد كه تاكنون بيش از 2190دانش فني در آنها تجاري سازي شده و بيش از 260 ميليارد دلار صادرات محصولات و خدمات داشته اند.

در قانون بودجه سال 1397 اعتباري در حدود 3257 ميليارد ريال براي 36 پارك علم و فناوري كشور در نظر گرفته شده است كه از اين مقدار حدود 2528 ميليارد ريال براي اعتبارات هزينه اي و مبلغي حدود 728 ميليارد ريال براي طرح هاي تملك سرمايه اي است. مقدار اعتبارات هزينه اي و كل اعتبارات قانون بودجه سال 97 نسبت به سال قبل به ترتيب حدود 29 و 20درصد افزايش نشان مي دهد، اما اعتبارات تملك دارايي سرمايه اي حدود 2درصد كاهش يافته است.

در گزارش بازوی پژوهشی مجلس آمده است که استان تهران با 5 پارك علم و فناوري، بيشترين تعداد پارك را داراست و پس از آن استان هاي سمنان و هرمزگان هر كدام با دو پارك در جايگاه دوم قرار دارند. از نظر قدمت، شهرك علمي و تحقيقاتي اصفهان كه در 26 فروردین سال 76 مجوز تأسيس گرفت، باسابقه ترين پارك علم و فناوري كشور محسوب مي شود. در كل، در مجموع 4862 واحد فناور در 36 پارك علم و فناوري كشور (و 95 مراكز رشد وابسته) فعال بوده كه تعداد 36827 نفر در آنها مشغول به كار هستند. البته اشتغال اين تعداد از افراد در پارك ها به منزله ايجاد شغل جديد نيست، زيرا طبق تبصره «7»ماده (1) قانون احكام دائمي برنامه هاي توسعه كشور (1395) اعضاي هيات علمي مي توانند نسبت به تشكيل و فعاليت در شركت هاي دانش بنيان خصوصي اقدام كنند و تعدادي از اين شركت ها در پارك هاي علم و فناوري مستقر هستند.

روند توسعه پارك هاي علم و فناوري

اما روند توسعه پارك هاي علم و فناوري كشور نشان مي دهد كه تعداد مراكز رشد در 36 پارك كشور طي دو سال گذشته كاهش حدود 42درصدي داشته به طوري كه از 171 مركز رشد در سال 95 به 100 مركز در سال 97 رسيده است. در مقابل تعداد واحدهاي فناوري در اين مدت از 3223 واحد به 5084 واحد رسيده كه نشان از افزايش حدود 10درصدي دارد، چنانچه شهرك علمي تحقيقاتي اصفهان با 507 واحد فناوري مستقر در پارك و مراكز رشد وابسته، بيشترين تعداد واحدهاي فناور را در بين پارك هاي علم و فناوري كشور دارد.

حدود نيمي از پارك هاي علم و فناوري كشور در زمينه هاي مختلف و به صورت جامع فعاليت دارند. همچنين 14 پارك نيز در حوزه كشاورزي و صنايع وابسته فعال هستند. در حوزه فناوري هاي نوين ازجمله ارتباطات و فناوري اطلاعات، زيست فناوري، فناوري نانو و هوافضا چند پارك تخصصي وجود دارد. براي مثال پارك علم و فناوري گیلان؛ دانشگاه صنعتي شريف؛ زيست فناوري خليج فارس؛ پارك علم و فناوري يزد و فارس نمونه هايي از پارك هاي علم و فناوري تخصصي حوزه فناوري هاي نوين هستند.

عملكرد از نظر صادرات محصولات

طبق گزارش وزارت علوم، تحقيقات و فناوري تاكنون 2196 دانش فني در 36 پارك به مرحله تجاري سازي رسيده است كه بيشترين تعداد مربوط به پارك علم و فناوري فارس با تعداد 426 دانش فني است. همچنين به جز پارك هاي علم و فناوري آذربايجان غربي، اردبيل و البرز، ساير پارك ها صادرات فناوري، محصولات و خدمات داشته اند كه مجموع آن به بيش از 261 ميليارد دلار مي رسد و بيشترين ارزش صادرات به پارك علم و فناوري كرمان با حدود 116 ميليارد دلار مرتبط است.

طبق این گزارش، پارك علم و فناوري كرمان با مجموع صادرات حدود 116 ميليون دلار، بيشترين ميزان صادرات محصولات و خدمات را در بين پارك هاي كشور دارد (حدود 44درصد از صادرات كل پارك ها). پارك علم و فناوري كرمانشاه و پرديس نيز به ترتيب با حدود 74 و 30 ميليون دلار صادرات محصولات و خدمات در رتبه هاي بعدي قرار دارند.

پیشنهادها

در مجموع به نظر مي رسد كه در شرايط فعلي پارك ها بايد براساس آمايش و ظرفيت بومي توسعه پيدا كنند (پرهيز از سياست زدگي). همچنين نياز به ارزيابي جامع عملكرد همه پارك هاي علم و فناوري كشور ضروري است. پارك ها از نظر شاخص هايي مانند سابقه، مكان (منطقه محروم يا توسعه يافته)، محصولات و ساير ويژگي ها دسته بندي شده و سپس بسته هاي سياستي متناسب با هر گروه، جهت حمايت از آنها تدوين و ارائه شود. خصوصي سازي پارك ها، مي تواند در افزايش عملكرد آنها بسيار نقش آفرين و مؤثر باشد، بنابراين پيشنهاد مي شود شناسايي موانع ورود بخش خصوصي به اين حوزه و اتخاذ سياست هاي حمايتي مناسب بدین منظور در دستور کار سیاست گذاران قرار گیرد.