هاشمی، گرانیگاه اتصال با جهان

سردار سازندگی؛ بدون شک این عبارت دوکلمه ای مهم ترین لقب اقتصادی- سیاسی است که آیت الله هاشمی رفسنجانی را به آن می شناسند. حضور در حساس ترین و سری ترین مناصب سیاسی و اقتصادی کشور در سال های بعد از انقلاب تا لحظه مرگ موجب شده تا این شخصیت برجسته همواره در کانون توجه مردم و رسانه های داخلی و خارجی باشد. به ویژه در سال های اخیر و در پی اتفاقات تأثیرگذار بعد از انتخابات 88.

اما اهمیت هاشمی رفسنجانی در ساختار اقتصادی از همان سال های بعد از جنگ شکل می گیرد؛  «پیگیر صلح بین ایران و عراق بود چون می خواست زودتر سازندگی شروع شود» این سخن به نقل از محسن رضایی برای نشان دادن روحیه   «اقتصادی» سردار سازندگی کافی است.

همچنین رهبری در پیام تسلیت به مناسبت درگذشت آیت الله هاشمی آورده  است:  «اکنون این مبارز کهنسال در محضر محاسبه  الهی با پرونده ای مشحون از تلاش و فعالیت گوناگون قرار دارد.» پس از انقلاب هیچ بزنگاه و اتفاق مهم سیاسی در ایران نیست که نام هاشمی در کنار آن وجود نداشته باشد. از تشکیل شورای انقلاب و مجلس خبرگان قانون اساسی گرفته تا ریاست مجلس و عزل بنی صدر.

از تشکیل سپاه پاسداران تا فرماندهی در دفاع مقدس. از ارتحال امام  (ره) با انتخاب رهبر آینده جمهوری اسلامی تا سازندگی در دوران بعد از جنگ تحمیلی. از ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام تا حوادث سال ۱۳۸۸. از انتخاب حسن روحانی در سال ۱۳۹۲ تا توافق هسته ای. هاشمی در تمام این سال ها از مهم ترین یاران امام راحل و رهبری بوده و به نوعی مرد تأثیرگذار هر دو جناح سیاسی کشور به حساب می آمد.

آیت الله از منظر اقتصادی

اما هاشمی از منظر اقتصادی با همه  نقدهایی که به او وارد شده اما کماکان با مرور وضعیت ایران در سال های بعد از جنگ و انزوای سیاسی تحمیل شده بر کشورمان، افراد بی شماری بر نقش سازندگی مرحوم هاشمی رفسنجانی تأکید دارند. به گفته  دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام  «حضرت امام پس از پایان جنگ نامه ای به مسئولان جنگ نوشتند و فرمودند اکنون که جنگ تمام شده باید سازندگی کشور را جدی بگیرید.

مرحوم آیت الله هاشمی که از پیش از ریاست جمهوری به سازندگی فکر می کرد، بعد از اینکه رئیس جمهوری شد، تمام وقتش را برای بازسازی مناطق جنگی گذاشت. ایشان در کلنگ زدن طرح ها و افتتاح سدها مرتب حضور پیدا می کرد و چون انبوهی از پروژه های عمرانی را انجام داده بود، به این لقب مشهور شد.» هاشمی در شرایطی دشوار، نخستین کابینه خود را در سال ۱۳۶۸ تشکیل داد که این دشواری مربوط به پایان جنگ بود.

همانطور که دولت سوم و چهارم نیز اداره کشور را در شرایط دشواری پیش برده بود، دولت پنجم نیز که پس از پایان جنگ بر سر کار آمد کار خود را در شرایط ویژه ای آغاز کرد که بدون تردید نام دولت  «سازندگی» نیز بر همین اساس انتخاب شد.

به عبارتی می توان گفت  «سازندگی» ماموریت هر دولتی است که پس از جنگ روی کار می آید. تثبیت وضعیت کشور، مهم ترین خواسته مردم بعد از جنگ بود، بنابراین باید دولتی تشکیل می شد که این خواسته را برآورده کند. طبیعتا سازندگی و ساختن زیرساخت های نابود شده اقتصادی در دوران جنگ نیز یکی از همین شرایط تثبیت است.

همگام با امیر کبیر

از دیگر مشخصاتی که هاشمی  رفسنجانی به آن شهرت دارد، وجوه مشترکش با امیر کبیر است؛ چه به لحاظ تفکرات اقتصادی و چه به لحاظ استفاده از افراد صاحب فن در ساختار دولتش. بنابراین هاشمی رفسنجانی تفکر اقتصادی دولت خود را بر مبنای حضور افراد فنی و مسلط به حوزه اقتصاد یا همان  «تکنوکرات ها» پیش برد.

حضور نوربخش در رأس وزارت اقتصاد، بیژن نامدار زنگنه در وزارت نیرو، نعمت زاده در وزارت صنایع، آقازاده در وزارت نفت، کلانتری در وزارت کشاورزی، محلوجی در وزارت معادن، نژادحسینیان در صنایع سنگین و وهاجی در وزارت بازرگانی، رنگ و بوی کابینه نخست  هاشمی رفسنجانی را اقتصادی کرده بود.

در همین راستا اگر امیرکبیر را مهم ترین شخصیت سیاسی-اقتصادی ایران در سال هایی بدانیم که نخستین جرقه های وصل شدن ایران به جهان خارج زده شده، می توان هاشمی را نیز گرانیگاه اتصال ایران به جهان اقتصادی و سیاسی سال های پس از جنگ دانست؛ گرانیگاهی که نه تنها معبری شد برای ممانعت از انزوای ایران، بلکه کشورمان را در چهارراه حوادث خاورمیانه به کشوری صاحب قدرت، تصمیم گیرنده و تعیین کننده تبدیل کرد.

تلاش برای برقراری روابط با کشورهای حوزه خلیج فارس و ایفای نقش شیخوخیت در این میان، ارتباط با کشورهای اروپایی و... از مهم ترین رفتارهای سیاسی و اقتصادی هاشمی است. اهمیت به ایجاد مراکز دانشگاهی و رفتارهای اقتصادی موجب شده تا این تصور به درستی ایجاد شود که مرحوم هاشمی، امیرکبیر را الگوی توسعه قرار داده بود.

***

شیخ نویسنده

وجوه تمایز آیت الله هاشمی رفسنجانی با همگامان قبل و بعد از انقلاب از چند منظر قابل بررسی است. از جمله تمایزهای ایشان وجه نویسندگی اش و به قولی دست به قلم بودن ایشان بود. تألیف چندین کتاب خود نشانه آشکاری از این وجه خصیصه نمای ایشان است، به طوری که یکی از عادت های آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی که شامگاه ۱۹دی ماه در سن ۸۲سالگی از دنیا رفت نوشتن خاطرات خود به صورت روزنوشت بود.

البته نویسندگی هاشمی رفسنجانی در دوران قبل از انقلاب ریشه دارد؛  «امیرکبیر قهرمان مبارزه با استعمار» و  «سرگذشت فلسطین» از دیگر کتاب های آیت الله هاشمی رفسنجانی است که قبل از انقلاب منتشر شده است. مروری بر کتاب های خاطرات او و سایر آثاری که از او به یادگار مانده، موضوع این گزارش است.

«دوران مبارزه»  (مقطع تولد تا پیروزی انقلاب اسلامی)؛ این نوشته نخستین کتاب از سری کتاب های خاطرات هاشمی رفسنجانی است که مربوط به خاطرات قبل از انقلاب اسلامی او یعنی از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۷ است. کتاب دو جلد دارد که جلد دوم آن به انتشار اسناد ساواک و سایر تصاویر و مدرک ها اختصاص یافته است. 

«انقلاب و پیروزی»  (مقطع سال ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸)؛ این کتاب کارنامه و خاطرات سال های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ است و به مقطع مهم پیروزی انقلاب می پردازد.  «انقلاب در بحران»  (۱۳۵۹)؛ در این کتاب علاوه بر متن خاطرات و تعدادی از عکس ها و اسناد مرتبط، روزشمار وقایع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۹ نیز درج شده است. 

«عبور از بحران»  (۱۳۶۰)؛ خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی از رویدادهای سال ۱۳۶۰ در قالب یادداشت های روزانه به چاپ رسیده است.

 «پس از بحران»  (۱۳۶۱)؛ تداوم جنگ تحمیلی، فتح المبین، آزادسازی نهایی خرمشهر، عملیات رمضان و والفجر مقدماتی، فرماندهی واحد در جنگ اشغال لبنان توسط اسرائیل، اجلاس فاس، تأسیس مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، کنفرانس غیرمتعهدها و سفر به هندوستان، کشف کودتا توسط صادق قطب زاده، برنامه پنج ساله، تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی، فرمان هشت ماده ای امام و تأسیس نهاد تشخیص مصلحت نظام از جمله رویدادهایی است که در این خاطرات از آنها سخن می رود.

  «آرامش و چالش»  (۱۳۶۲)؛ هاشمی  رفسنجانی در این سال علاوه بر وظایف رسمی خود در مقام ریاست مجلس شورای اسلامی و تلاش ها و فعالیت های گسترده در پشت صحنه سیاست، مسئولیت های جدیدی را نیز پذیرا می شود که از آن جمله اند عضویت در شورای سیاست گذاری صداوسیما، فرماندهی عملیات جنگ و در این کتاب به مسائل این دوران اشاره شده است.

 «به سوی سرنوشت»  (۱۳۶۳)؛ این کتاب چهارمین کتاب از مجموعه خاطرات هاشمی رفسنجانی است که به صورت روزنوشت تنظیم شده و به دلیل آن که در زمان وقوع حوادث نگاشته شده، ارزش تاریخی و اسنادی بسیاری دارد. در کتاب  «به سوی سرنوشت» چند نامه تاریخی برای نخستین بار به چاپ رسیده است. 

«امید و دلواپسی»  (۱۳۶۴)؛ جلد چهارم از مجموعه  کارنامه و خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی است که به یادداشت های روزانه  او در سال ۶۴ اختصاص دارد. 

«اوج دفاع»  (۱۳۶۵)؛ این اثر به خاطرات آیت الله هاشمی رفسنجانی در دوران مبارزه، در بحران، عبور از بحران، آرامش و چالش، امید و دلواپسی و خاطرات یک سال اختصاص دارد. 

«دفاع و سیاست»  (۱۳۶۶)؛ یکی از مهم ترین بخش ها شامل گفت وگوهای خصوصی آیت الله هاشمی رفسنجانی، فرمانده وقت جنگ با خاویر پرز دکوئیار، دبیر کل وقت سازمان ملل متحد و گزارش این مذاکره به شورای امنیت در سال ۱۳۶۶ است. 

«پایان دفاع، آغاز بازسازی»  (۱۳۶۷)؛ این کتاب مذاکرات و مشورت های آیت الله هاشمی رفسنجانی، به عنوان جانشین وقت فرمانده کل قوا و فرمانده عالی جنگ، با امام خمینی(ره)، فرماندهان و سران سه قوه درباره پذیرش قطعنامه ۵۹۸ در سال ۱۳۶۷ را دربردارد.

  «بازسازی و سازندگی»  (۱۳۶۸)؛ این کتاب به خاطرات رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام از سال ۱۳۶۸ اختصاص دارد. 

«اعتدال و پیروزی»  (۱۳۶۹)؛ این کتاب سال اول دوره نخست ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی را در بر می گیرد. در این کتاب به حمله عراق به کویت اشاره شده و همچنین نامه نگاری های انجام شده بین آیت الله هاشمی رفسنجانی و صدام در سال ۱۳۶۹ که تعداد آنها به ۱۲عدد می رسد موضوع مهم دیگری است و همین سیاست که منجر به آزادسازی اسیران ایرانی شد در این کتاب وجود دارد. 

«سازندگی و شکوفایی»  (۱۳۷۰)؛ دومین سال ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی است و نتایج اولیه سیاست های بهبود وضعیت اقتصادی و بازسازی کشور به تدریج در حال پدیدار شدن است.

  «رونق سازندگی»  (۱۳۷۱)؛ در کتاب خاطرات سال ۱۳۷۱، موارد مربوط به ردصلاحیت ها و تلاش آیت الله هاشمی برای کاهش تنش میان جناح های سیاسی آورده شده است. همچنین به فضای تلاش و بازسازی در اقصی نقاط کشور پرداخته شده است. 

«صلابت سازندگی»  (۱۳۷۲)؛ این کتاب به موضوعاتی همچون انتخابات ریاست  جمهوری، ماجرای ترور ۱۲ بهمن ۷۲ و دیپلماسی دولت سازندگی برای حل مسائل و مشکلات منطقه ای و بین المللی پرداخته است. 

«هاشمی در سال ۸۸»؛ این کتاب گزارشی جامع از مواضع هاشمی رفسنجانی از ابتدای فروردین ۱۳۸۸ تا پایان اسفندماه این سال است. 

«آزاداندیشی اسلامی و روشنفکری دینی»؛ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و گردآورنده آن یاسر هاشمی است که در ۱۶۹صفحه توسط انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب در سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است. 

«در آینه»  (چهار گفت وگوی صریح و صمیمی با آیت الله هاشمی رفسنجانی)؛ کتابی است از اکبر هاشمی رفسنجانی و غلامعلی رجایی  (مصاحبه گر) که در ۱۸۴ صفحه توسط انتشارات کویر در سال ۱۳۹۵ به چاپ رسیده است. موضوع اصلی این کتاب سیاستمداران است.

 «هاشمی بدون روتوش»؛ کتابی است که در ۳۱۵ صفحه توسط انتشارات روزنه در سال ۱۳۹۳ به چاپ رسیده است. این کتاب از اکبر هاشمی  (مصاحبه شونده)، صادق زیباکلام  (مصاحبه گر) و فرشته السادات اتفاق فر  (مصاحبه گر) است.