گزارش «فرصت امروز» از ظرفیت های کشور برای تولید صمغ / سرمایه گذاری روی صمغ های ایرانی

ایران به دلیل گستردگی اقلیمی و تنوع گونه های گیاهی برای سالیان دراز است که یکی از قطب های تولید انواع صمغ گیاهی به حساب می آید. براساس داده های اتحادیه ملی محصولات کشاورزی ، از نظر تولید انواع صمغ های گیاهی، ایران مقام چهارم را در دنیا دارد. گفته می شود در ایران حدود 8هزار گیاه موجود است که از این تعداد ۲۳۰۰ گونه جزو گیاهان معطر و دارویی هستند. بنابراین پتانسیل قابل توجهی در کشور برای بهره برداری اقتصادی از انواع این گیاهان وجود دارد.

نکته قابل توجه اینکه بسیاری از این گونه ها با شرایط غالب اقلیمی کشور سازگاری یافته اند و به صورت خودرو در بسیاری از مناطق یافت می شوند. در این گزارش به تعدادی از انواع پراهمیت این گونه ها که برای تولید صمغ مناسب هستند، اشاره می شود. گونه هایی که در بسیاری از کشورها محلی برای سرمایه گذاری و ایجاد اشتغال به شمار می روند و حتی راه های صادراتی را در پیش گرفته  و ارزآوری هم در پی داشته اند. در ایران هم گام هایی در این زمینه برداشته شده است که در ادامه ذکر می شود.

60سال پیش کتیرا صادر می کردیم

گون گیاهی است که در مناطق خشک و کویری ایران می روید و به خشکی و شوری خاک بسیار مقاوم است. کتیرا صمغی است که از ساقه گون گرفته می شود. این صمغ خودبه خود یا معمولا بر اثر شکافی که به ساقه گون وارد می شود، جاری و پس از مدت کوتاهی خشک می شود که آن را جمع آوری و به دو صورت عمده در بازار عرضه می کنند. پس از ایران کشورهای ترکیه و سوریه به ترتیب بیشترین صادرات کتیرا در جهان را دارند.

در سال های اخیر تولید کتیرا با کاهش قابل توجهی همراه بوده؛ در دهه 30شمسی سالانه بیش از 4 هزار تن کتیرا به امارات متحده عربی، هند و برخی کشورهای  اروپایی از جمله فرانسه، آلمان و انگلستان صادر می شد که این میزان در حال حاضر به هزارتن هم نمی رسد. در دهه های اخیر با نابودی مراتع گون، محصول تولیدی از پس تأمین نیاز داخلی هم برنمی آید.

درحالی که احیای این محصول ارزشمند می تواند سبب رونق صنایع مختلفی از جمله نساجی، دارویی، غذایی و چسب سازی شود . خشکسالی، بی توجهی به نحوه برداشت صحیح کتیرا از مراتع گون، بی توجهی به فرآوری و صنایع تبدیلی این محصول در کنارعدم استفاده بهینه از پتانسیل ها و ظرفیت های موجود سبب شده استان هایی که در چند سال اخیر در پرورش گون و تولید کتیرا حرفی برای گفتن دارند، به کشت جایگزین روی بیاورند.

بادام کوهی

درخت بادام کوهی به صورت خودرو در کوه های زاگرس می روید. از تنه و شاخه  های این درخت نوعی صمغ حاصل می شود که آن را صمغ فارسی، زدو یا صمغ شیرازی می نامند. صمغ فارسی کاربردهای دارویی، غذایی و صنعتی بسیاری دارد، به طوری که امروزه از آن به عنوان عامل تعلیق کننده و امولسیون کننده به همراه صمغ عربی و کتیرا در داروسازی، به علت داشتن خاصیت چسبندگی درتهیه انواع قرص ، رنگ سازی، نساجی  (برای آهار دادن پارچه) یا عایق کردن سطح لنج ها و قایق ها برای جلوگیری از نفوذ رطوبت استفاده می شود.

صمغ فارسی در رنگ های سفید، زرد روشن، زرد نباتی، قرمز و قهوه ای یافت می شود که از این لحاظ آن را درجه بندی می کنند. هر مترمربع از تاج پوشش 20 تا 50گرم صمغ پوششی تولید می کند. به غیر از مصارف طب سنتی داخلی، سالانه مقادیر زیادی از آن با قیمت ناچیز به بسیاری از کشورها از جمله کشورهای همسایه صادر می شود.

بنه

در ایران 2/5میلیون هکتار جنگل بنه وجود دارد که با برنامه ریزی قابل افزایش به 10میلیون هکتار است  (بنه به خشکی بسیار مقاوم است). درخت بنه منبع تولید شیره سقز است. سقز صمغی به رنگ سبز خیلی روشن، غلیظ و بسیار چسبنده  است که استفاده دارویی فراوان دارد  (ملین قوی). ۲۵درصد از شیره سقز حاوی روغن پرارزش و صنعتی تربانتین است که در بازه گسترده ای از محصولات صنایع خوراکی و دارویی مصرف می شود. تربانتین به عنوان سم دفع آفات وعلف كش به مصرف می رسد و سالانه 200 تن آن از خارج كشور وارد می شود.

این ماده همچنین جهت معطر كردن صابون، پاك كننده ها و تولید واكس مصرف می شود. علاوه بر این از شیره سقز در تهیه آدامس، عطر، خوشبوکننده ها، حشره کش ها و در صنعت داروسازی در تهیه نرم کننده ها و ضدعفونی کننده ها استفاده می شود.

همچنین در صنعت پلاستیک سازی، تهیه واکس کفش و چرم و صنعت چاپ مورد استفاده قرار می گیرد. به دلیل ضعف صنایع تبدیلی مناسب، اکثر سقز تولیدی در ایران به خارج از کشور صادر و به عنوان مواد پایه بسیاری از صنایع یادشده به کار برده می شود.

در حال حاضر استحصال انواع صمغ از طبیعت صورت می گیرد که در بسیاری از موارد با تخریب این گونه های ارزشمند همراه است. برداشت صمغ نیازمند دانستن تکنیک های صحیح استحصال است که در بسیاری از موارد نادیده گرفته می شود و سبب تخریب و نابودی کل گیاه صمغی می شود. نکته پراهمیت در این میان تلاش برای حفظ گونه های بومی و گسترش آنهاست. به ویژه اگر مسئله خشکسالی را هم در نظر بگیریم.

مجوزها

سازمان های جهادکشاورزی و صنعت، معدن و تجارت مراکزی هستند که برای آغاز کار می توان به آنها مراجعه کرد. در واقع پروانه تأسیس را می توان از یکی از این دو سازمان دریافت کرد. پس از آن مهم ترین بخش، وزارت بهداشت یا سازمان غذا و دارو است، چون این نهاد باید با استفاده از معیارهای بهداشتی در این زمینه مجوزهای مربوط را درباره خطوط تولید، انبارها، آزمایشگاه کنترل کیفیت، پرسنل و مواد اولیه صادر کند.

سومین گام برای دریافت مجوز تولید آدامس، اداره استاندارد است چون مهر تأیید این اداره می تواند تضمینی برای ورود به بازار، در داخل یا خارج از مرزهای کشور باشد. با دریافت این مجوزها از این دو نهاد تقریبا بیش از 50درصد کار انجام شده، چون باقی کارها مربوط به سازمان هاست که سختگیری زیادی ندارند و به سادگی با رعایت اصولی ابتدایی مهر تأیید آنها را به دست آورد، مثل مجوز مسئول فنی و موارد مشابه.

***

سرمایه اولیه

آدامس را می توان با کمک مواد اولیه طبیعی مثل صمغ بنه یا به کمک بیس مصنوعی و وارداتی تولید کرد. خط تولید می تواند کوچک یا بزرگ باشد. برای خطوط کوچک به سرمایه اولیه حدود یک میلیارد تومان احتیاج است و اگر به این سرمایه حدود 4میلیارد تومان دیگر اضافه شود، به بیان دیگر با 5میلیارد تومان  (در این تخمین قیمت زمین کارخانه محسوب نشده است) کارخانه های با خط تولید و دستگاه های باکیفیت و قابل قبول در دسترس خواهد بود که می توان به موفقیت فروش و تعداد زیاد طرفداران محصولات متنوع آن اطمینان داشت.

البته تخمین های بیشتری هم وجود دارند و مسلما با سرمایه گذاری های بیشتر  (مثلا 20 تا 30 میلیارد تومان) کسب و کار گسترده تر و بزرگ تر با عملکرد و سودآوری نهایی بالاتر به دست می آید. برای بازگشت سرمایه باید حداقل یک یا دو سال صبر داشت.

***

ریسک  و تهدیدها

از بزرگ ترین چالش های تولید آدامس با کمک صمغ های طبیعی، تهیه این مواد است. در سال های اخیر خشکسالی و کمبود منابع آبی و بارش ها به مسئله ای جدی تبدیل شده، به همین دلیل محدودیت هایی را برای جمع آوری صمغ در برخی فصول اعمال می شودکه سبب کمیابی صمغ و افزایش قیمت آن می شود و به نظر می رسد این مسئله با ادامه خشکسالی ها شدیدتر شود. نبود حمایت های قانونی دولت برای ورود به بازارهای هدف از دیگر چالش های این بخش از صنایع خوراکی است.

نبود سرمایه در گردش و عدم ارائه وام از سوی بانک ها به دلیل اولویت نداشتن ارائه وام به این صنعت از دیگر موارد تهدید کننده تولید این جویدنی سودآور است. عدم دسترسی متناوب و آسان تولیدکنندگان به مواد اولیه به دلایل مختلف از جمله مشکلات ثبت سفارش و تجارت با ایران در مورد مواد اولیه وارداتی از دیگر خطرات و مشکلات سرمایه گذاری در تولید آدامس های داخلی است.

دکترای مهندسی کشاورزی