گزارش «فرصت امروز» از صنعت چوب ایران / احیای جنگل ها یا رونق صنعت چوب؟!

مصرف چوب در ایران تاریخ مدونی ندارد ولی طبق مطالعاتی که پژوهشگران و کاوشگران انجام داده اند مردمان بومی ایران قبل از مهاجرت آریایی ها از حدود 4200 سال قبل از میلاد مسیح چوب را برای خانه سازی مصرف می کردند.

استفاده از چوب در تهیه وسایل کشاورزی نیز رونق داشته، در سنگ نوشته هایی که از تخت جمشید به دست آمده استفاده از چوب سدر در پوشش و تزیینات کاخ ها مشخص شده است. رسیدن به ظرفیت تولید 2میلیون و ۶۴۸ هزار مترمکعب نئوپان و ۲میلیون و ۸۱۶هزار مترمکعب ام دی اف در سال از دستاوردهای صنعت چوب ایران در چند سال گذشته است.

همچنین این صنعت توانسته برای بیش از ۲۵۰هزار نفر به طور مستقیم و برای حدود یک میلیون نفر به صورت غیرمستقیم اشتغال زایی داشته باشد و اگر دولت حمایت های اداری و قانونی خود را بدون آنکه هزینه ای متحمل شود، ادامه دهد، ظرفیت اشتغال زایی این صنعت در کشور به سالانه ۲۵هزار نفر می رسد. صنایع چوب و بخش های مختلف آن این پتانسیل را دارند که درآمدزایی 6میلیارد دلاری در سال برای کشور به ارمغان بیاورند.

ایرانیان از نخستین تمدن های کاشف کاغذ در دنیا به حساب می آیند و این بخش از صنایع چوب در کشور ما قدمتی طولانی دارد. آمار واردات و مصرف انواع کاغذ نشان می دهد که واردات کاغذ و محصولات کاغذی رقم قابل ملاحظه ای از کل واردات کشور را تشکیل می دهد و در سال های گذشته بین 3/1 تا 6/2درصد از کل صادرات کشور را شامل شده است.

کاغذ و مقوا

در حال حاضر کاغذ به عنوان یکی از شاخص های توسعه یافتگی هر کشور پیوندی میان صنعت و فرهنگ برقرار کرده است، این صنعت استراتژیک در دنیا از دو منظر فرهنگی و تولید ناخالص داخلی قابل بررسی است.

سرانه مصرف کاغذ در ایران 20کیلوگرم، اروپا 55 کیلوگرم، در آمریکا 150 کیلوگرم و در برخی از کشورهای جهان (مثلاً منطقه اسکاندیناوی) 300کیلوگرم است. صنایع تولیدی چوب و کاغذ در مقیاس جهانی و همچنین در کشور ایران جهت ایجاد اشتغال و توسعه همه جانبه فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی و صنعتی نقش و جایگاه ممتازی ایفا می کند.

بخش بزرگ این صنعت در دست آمریکای شمالی، اتحادیه اروپا، روسیه، ژاپن، چین و کره جنوبی به همراه استرالیا و برزیل است. ایالات متحده آمریکا تا سال 2009 بزرگ ترین تولیدکننده کاغذ در دنیا بود و از این سال رقابت را به چین واگذار کرد. با توجه به اهمیت صنایع کاغذ، فیبر و خمیر در نانوتکنولوژی این صنعت شاید بزرگ ترین صنعت دنیا باشد.

عمده ترین کشورهای بازیگر در بازار جهانی کاغذ، خمیر و فیبر به ترتیب نقش و سهم شامل چین  (24/9 درصد)، ایالات متحده آمریکا  (18/8 درصد)، ژاپن (6/7 درصد) و آلمان  (5/7درصد) هستند. کانادا، کره جنوبی، فنلاند، سوئد، بزریل و اندونزی در پله های بعدی قرار دارند.

کاغذ و مقوا پیش نیاز بسیاری از صنایع دیگر از جمله صنعت بسته بندی است و ایران سالانه به 2میلیون تن کاغذ نیاز دارد که بیش از یک میلیون و 300هزارتن ازطریق واردات تأمین می شود و سهم 700 هزار تنی برای تولیدکنندگان کاغذ در کشور باقی می ماند، این در حالی است که صنعت چوب و کاغذ ظرفیت تولید بیش از یک میلیون تن کاغذ در سال را دارد که از این ظرفیت استفاده نمی شود. واردات بی رویه کالا و قاچاق دو مقوله مهمی هستند که ضربه های مهلکی به بخش های مختلف اقتصاد ایران از جمله صنایع کاغذ و مقوا وارد می کند.

صنایع کاغذسازی مازندران

صنعت چوب و کاغذ مازندران با قدمت حدود 20 سال بزرگ ترین و مهم ترین صنعت در مازندران محسوب می شود. این صنعت که بزرگ ترین تولید کننده کاغذ در سطح کشور است سهم عمده ای در شکوفایی صنعت و اقتصاد مازندران ایفا می کند. در حال حاضر بیش از 2هزار نفر به صورت مستقیم و بیش از 10هزار نفر به صورت غیرمستقیم در صنعت چوب و کاغذ مازندران مشغول به کار هستند و اگر حمایت های کافی از این صنعت صورت بگیرد، با افتتاح واحدهای جدید ظرفیت تولیدی و شغلی در این عرصه بیشتر خواهد شد که نقش بسزایی در اقتصاد خانوارهای مازندرانی خواهد داشت.

مسئله جنگل زدایی

چوب علاوه بر ارزش های زیست محیطی بی نظیر، در تاریخ کشور ما به هنرمندان ذوق و توانایی و به معماران و نجاران قدرت طراحی و به کف و سقف و دیوار خانه ها گرمی بخشیده است، اما این روزها در کمال ناباوری سرنوشت چوب با سود بیش از ۶۰ درصدی، به گروهی یا شاید افرادی معدود ختم می شود.

طبق بررسی های آماری و گزارش های سازمان خواربار و کشاورزی  (فائو)، وسعت جنگل های ایران در دهه ۶۰ برابر با حدود ۱۸ میلیون هکتار بوده که به سادگی و با عدم مدیریت، به حدود ۱۲ میلیون هکتار در دهه ۹۰ رسیده است و باز براساس همین گزارشات فائو متأسفانه بر اثر برداشت بی رویه از جنگل ها، سالانه حدود یک میلیارد دلار به جنگل های کشور خسارت وارد می شود.

هم  اکنون  (1395) حدود ۳۵ کارخانه بزرگ صنایع چوب با مصرف چوب خام و جنگلی در کشور فعال است که  از این میان، ۲۷کارخانه در شمال و دربطن جنگل قرار داشته، پنج کارخانه در جنوب و سه کارخانه در نقاط دیگر کشور هستند.

آمار رسمی برداشت از جنگل ها در سال های اخیر کاهش نشان می دهد؛ به عنوان مثال برداشت چوب با متوسط سالانه 2میلیون متر مکعب از جنگل ها به ۵۰۰ هزار متر مکعب کاهش نشان می دهد. البته بروز آفات و بیماری ها و دفع زباله و آلودگی محیط زیست به علاوه برداشت غیرقانونی جایگزین این کاهش شده اند و در صورت عدم رسیدگی و توجه بیشتر تا 10 یا 20 سال آینده شاید جنگل های هیرکانی به صورت کامل از بین بروند.

برای تولید هر متر مکعب نئوپان دو مترمکعب چوب معادل حدود۱۲۰۰ کیلوگرم چوب و برای تولید هر متر مکعب فیبر  (ام دی اف یا اچ دی اف) 2/5 مترمکعب چوب معادل حدود ۱۵۰۰ کیلوگرم چوب و برای تولید هر تن کاغذ سه متر مکعب چوب معادل حدو یک هزار و ۸۰۰ تا 2هزار کیلوگرم چوب لازم است. مصرف سالانه چوب کشور 6/5 میلیون مترمکعب است و باتوجه به واحد های در حال احداث صنایع چوب تا افق ۱۴۰۴ این میزان مصرف به ۱۳ میلیون متر مکعب خواهد رسید.

راهکارها

در مسئله پایداری جنگل و صنایع، اولویت پایداری با جنگل است و نیاز های صنعت را می توان با واردات برطرف کرد. استفاده از درخت های شکسته و فرسوده جنگل، واردات خمیر کاغذ، زراعت چوب، بازیافت و استفاده مجدد از کاغذهای باطله از راهکاریی است که به کاهش فشار روی منابع جنگلی می انجامد. واردات چوب سخت تر از تأمین امنیت جنگل، کنترل آتش سوزی جنگل، مدیریت خروج دام، خلع ید اراضی تصرف شده، کنترل تخلیه زباله و مقابله با خشکسالی نیست.

منابع جایگزین

الیاف سلولزی در صنعت کاغذ سازی به طور عمده از منابع چوبی و جنگل های جهان تأمین می شود. رشد جمعیت جهان و پیشرفت های علمی از یک سو، افزایش مصرف کاغذ را در پی داشته و از طرف دیگر مصرف زیاد و کم شدن منابع ماده اولیه سلولزی به مشکلاتی در توسعه این صنعت انجامیده و چاره اندیشی در تأمین مواد اولیه مورد نیاز این صنعت بزرگ را اجتناب ناپذیر کرده است.

اگرچه منابع جنگلی را در زمره منابع تجدیدشونده جهان برمی شمارند، اما باید دانست که حتی این منابع نیز به علت استفاده بیش از حد در حال کاهش و نابودی هستند، به گونه ای که امروزه تمامی صنایعی که از مواد اولیه چوبی استفاده می کنند، در یک مشکل با یکدیگر وجه اشتراك دارند و آن، چگونگی تهیه مواد اولیه مورد نیاز در سال های آینده است.

مصرف کاغذ در چهار دهه گذشته در دنیا با رشدی 4/7 درصدی روبه رو بوده که تأمین مواد اولیه برای تهیه کاغذ و مقوای مورد نیاز را دشوار می سازد. استفاده از گیاهان غیر چوبی فیبری در صنعت خمیر و کاغذ روبه رشد است. در حال حاضر سالانه 2 میلیارد تن از این ماده اولیه برای تولید خمیرکاغذ استفاده می شود. به بیان دیگر حدود 10درصد خمیر کاغذ در دنیا از الیاف گیاهان غیرچوبی به دست می آید.

لازم است صنایع کاغذسازی برای تأمین ماده اولیه در آینده و همچنین کاهش فشار بر جنگل ها، منابع غیر چوبی را هر چه بهتر وبیشتر مورد بررسی قرار داده و در این زمینه اولویت مصرف هر یک از منابع را برای آینده تعیین کند که البته در این راستا به کارگیری منابع مختلف الیاف سلولزی نظیر کاه گندم، کلش برنج، باگاس و نیز بازیابی الیاف سلولزی مصرف شده نباید از نظر دور بماند.

ضروری است که با بررسی روش های مناسب و اقتصادی و همچنین استفاده از مواد اولیه غیر چوبی از قبیل کاه گندم، کلش برنج و پسماند محصولات کشاورزی دیگر مانند باگاس (تفاله نیشکر) و... برای ساخت فرآورده های کاغذی اقدام شود. البته نباید فراموش کرد که هزینه های تولید خمیر و کاغذ از کاه زیادتر از هزینه های تهیه خمیر و کاغذ از چوب است، بنابراین باید سعی بر آن باشد که از خمیر کاغذ حاصل از کاه و کلش کاغذهای ویژه تولید کرد.

دکترای مهندسی کشاورزی