تحریم، تعلیق و انتظار

به نظر می رسد سرنوشت اقتصاد ایران در این سال ها به سیاست خارجی گره خورده و متغیرهای اقتصادی در ایران زمین بیش از آنچه تصور می شود به روابط خارجی وابسته است. نگاهی به وضعیت یک دهه گذشته نشان می دهد که تحریم ها، فعالیت اقتصادی را با هزینه بالایی مواجه ساخته و همزمان ناکارآمدی های داخلی و استفاده اشتباه از جعبه ابزار سیاستگذاری نیز به این شرایط بحرانی دامن زده است؛ چنانکه مثلا به جای بهره گیری از نرخ ارز در سیاست های تجاری، گاهی از این ابزار برای کنترل نرخ تورم استفاده شده است و یا به جای بهره گیری از سیاست های پولی برای کنترل تورم، این سیاست ها در جهت ایجاد اشتغال، رونق اقتصادی و پوشش کسری بودجه به کار رفته اند.

می گویند ایرانیان حافظه تاریخی ندارند و این فراموشی تاریخی تا اندازه ای است که به جامعه ایرانی، لقب «جامعه کوتاه مدت» داده اند. مصداق های این گزاره در تاریخ معاصر ایران بی شمار است و از آنجایی که اقتصاد ارتباط مستقیمی با معیشت مردم دارد، بارها به چشم خود دیده ایم که سیاستگذاری اقتصادی چگونه از یک سوراخ چندین بار گزیده شده است. تجربه سال های گذشته به ما نشان می دهد که بالاترین بی ‏ثباتی ها ‏در اقتصاد ایران، زمانی حادث شده که فضای سیاست به التهاب کشیده شده و سیاست خارجی به سمت بی ‏ثباتی پیش رفته است‏؛ گویی اقتصاد به میدان جنگ دیگری برای دشمنان ایران تبدیل شده که در آن تحریم ها و تعرفه ها همان کار توپخانه‏ ها را می کنند. با این حساب می توان گفت، اقتصاد در همه این سال ها از ناحیه سیاست، هزینه ‏‏سنگینی را متحمل شده که آثار آن در سیر شاخص های اقتصادی و اجتماعی پیداست. انباشت چالش های اقتصادی و چرخه مداوم تکرار آنها در این سال ها، این پرسش را مطرح می سازد که چرا سیاستگذاری اقتصادی در ایران راه به جایی نمی برد؟ چرا مسائل در اقتصاد ایران حل نمی شوند و به انباشت چالش ها منتهی می شوند؟ چرا حل چالش ها به روش «آزمون و خطا» هم اینک به «آزمون خطا» بدل شده و چرا سیاست های اقتصادی به هدف نمی نشینند؟

رنجی که از تحریم ها می بریم

«از رنجی که می بریم»، عنوان مجموعه داستانی از «جلال آل احمد» است. «جلال» در این کتاب از رنج هایی سخن می گوید که انسان ایرانی در قریب به بیش از نیم قرن پیش از تحمیق استبدادزدگی و نابسامانی سیاسی به دوش می کشید. داستا‎ن های «آل احمد» به شدت متأثر از زمینه های سیاسی و اجتماعی است و بدیهی است که آن رنج ها حالا جای خود را به رنج های دیگری داده که در این وانفسای روزگار، جامعه ایرانی در سایه تحریم ها به خود دیده و آشکار و نهان به دوش کشیده است؛ رنج تامین معاش زندگی، قصه پرغصه کمبود دارو، تورم مزمن و دورقمی، قطعی برق در گرمای تابستان و قطعی گاز در سرمای زمستان و صدالبته رنج هایی که از تاریخ به ما به ارث رسیده است. شاید بیش از هر زمانه دیگری در تاریخ معاصر ایران رنج می بریم. حکما شاید درست گفته اند که «تا رنج نکشی به گنج نمی رسی» اما واقعیت این است که انسان ایرانی به پشتوانه 2هزار و اندی سال عقبه تاریخی و به ویژه تجربه یکصد سال اخیر در جست وجوی قانون و عدالتخانه همچون «سیزیف»، سنگ محک را تا قله کوه می رساند و هر بار در آستانه قله از کف می دهد.

«تاریخ تکرار می شود»، گزاره ای است که فارغ از مرزهای سیاسی تقریبا در همه فرهنگ ها و جوامع به چشم می خورد. گفته معروفی که بارها با سبک ها و ویراست های مختلف روایت شده و چه در باورهای فرهنگ عامه و چه در نظرات علوم انسانی بازگو شده است. 

مشهورترین نمونه آن، گفته معروف «کارل مارکس» در کتاب «هجدهم برومر لوئی بناپارت» است که می گوید: «هگل در جایی می گوید که تمام وقایع بزرگ و شخصیت های جهان تاریخی دو بار ظاهر می شوند. او فراموش می کند اضافه کند که بار اول به صورت تراژدی، بار دوم به صورت نمایش کمدی». در ایران اما تکرار دوباره یک اتفاق هم لزوما کمدی نمی شود. شواهد تاریخی نشان می دهد دست کم گرفتن علم اقتصاد در امر سیاستگذاری باعث شده تا یک تراژدی بارها در قامت کژفهمی سازوکارهای اقتصادی تکرار شود و مثلا چرخه رها شدن فنر قیمت ارز به جان بازارها بیفتد. البته این فقط وجهه آشکار تورم است. در سال های گذشته سیل نقدینگی، بخش‎ های مختلف اقتصاد ایران را در نوردیده و توانسته قیمت ارز را به عنوان مهمترین عامل انتظارات تورمی بالا ببرد و این در حالی است که نه درآمدها همپای تورم بالا رفته و نه موانع مزاحم فعالیت های اقتصادی و عوامل مخرب فضای کسب و کار (برای افزایش درآمدها) از سر راه برداشته شده است.

تعلیق اقتصاد در سایه سیاست

قیمت گذاری دستوری، مشهورترین نمونه خطای سیاستگذاری در اقتصاد ایران است که مدت هاست به موزه های اقتصادی جهان رفته و دیگر کمتر اقتصاد موفقی با مداخله دستوری به دنبال کاهش تورم و تنظیم بازارهاست. دولت اما در ایران بیش از چند دهه است که با روش قیمت گذاری دستوری و سرکوب قیمتی می خواهد بازارها را کنترل کند و هر بار نیز راه به جایی نمی برد؛ گویی سیاستگذار اقتصادی همچون شخصیت «دن کیشوت» در رمان «سروانتس» می خواهد با شمشیر چوبی (قیمت گذاری دستوری) به جنگ آسیاب های بادی (غول تورم) برود. قیمت گذاری دستوری و به طور کلی اقتصاد دستوری، راهبردی است که این روزها بیشتر از هر زمان دیگری در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفته است. با این وجود، تجربیات ریز و درشت گذشته نشان می دهد که اقتصاد دستوری، نسخه شفابخشی برای اقتصاد ایران نیست. به گفته کارشناسان، نظام اقتصادی با دستور و فرمان اداره نمی شود و تجربیات دور و نزدیک گذشته نشان می دهد که اقتصاد دستوری و حرف درمانی، راهبرد کارآمدی برای حل چالش های اقتصادی نیست؛ کما اینکه ریشه بسیاری از مشکلات و چالش های تمام نشدنی به همین ویژگی دستوری بودن اقتصاد ایران برمی گردد.

بعید به نظر می رسد حافظه تاریخی ما در هیچ یک از دوره های تاریخی با انباشت این همه نابسامانی و چالش اقتصادی مواجه بوده باشد؛ تحریم، تورم، کم آبی، بیکاری و... به نظر می رسد چاره همه چالش های جامعه ایرانی به اقتصاد برمی گردد؛ یعنی تا زمانی که اقتصاد قائم به ذات خودش نباشد و درگیر سیاست زدگی و وامدار ایدئولوژی باشد، دیوار تا ثریا کج می رود. نکته مهم دیگر اینکه تحریم ها متاسفانه جهان بینی انسان ایرانی را تماما تغییر داده و در حالی که تا چندی پیش، زیرساخت های اقتصادی شامل جذب سرمایه گذاری خارجی، رفع موانع فضای کسب وکار، مشارکت بخش خصوصی، افزایش بهره وری و ایجاد شرایط رقابتی در اقتصاد بود، اما حالا در سایه چندین و چند سال جنگ اقتصادی، هدف گذاری های اقتصادی به دور زدن تحریم ها، دلارزدایی، امکان نقل و انتقال پول، دسترسی به منابع ارزی بلوکه شده و... تغییر پیدا کرده است. البته اقتصاددانان به لحاظ نظری اصطلاح جنگ اقتصادی (Economic Warfare‎) را چندان درست نمی دانند و بر این باورند که جنگ اقتصادی همان جنگ سیاسی است و اینطور نیست که جنگ اقتصادی، راه حل اقتصادی داشته باشد.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com