ورود شیر بز و گوسفند به کارخانه‌ها

اگر هم‌اکنون سری به بازار بزنید، خواهید دید که تقریبا تمام محصولات لبنی‌ از شیر گاو تولید شده‌اند، اما شاید در این میان‌ سهم بسیار ناچیزی از این محصولات‌ مربوط به شیر دام‌های دیگر از قبیل گوسفند و بز است که آن هم بیشتر در فروشگاه‌های لبنیات سنتی یافت می‌شود، زیرا تا همین چندسال پیش سیستمی صنعتی برای پرورش دام‌های سبک (به‌خصوص بز) در ایران طراحی نشده بود و تمام آنها به‌صورت آزاد در مراتع پرورش می‌یافتند.

در چرای آزاد گوسفند و بز نظرات متفاوتی وجود دارد اما اکثریت کارشناسان معتقدند که اگر این چرا کنترل شده و براساس ظرفیت مرتع نباشد، قطعا برای منابع طبیعی مضر خواهد بود. اگرچه میلیون‌ها سال روند خود‌تنظیمی طبیعت، به‌گونه‌ای پیش رفته که آسیب جدی متوجه دام و طبیعت نبوده اما به محض دخالت انسان، وضعیت به‌کلی متفاوت شده است. گفته می‌شود که گاو، به‌صورت خطی، گوسفند به روش صفحه‌ای و بز به شکل کپه‌ای چرا می‌کند. به‌جز گاوهای بومی که اکثرا در مناطق سرسبز زندگی می‌کنند، اکثر گاوهای اصیل هلشتاین کشور به‌صورت صنعتی نگهداری می‌شوند و از اتوماسیون تقریبا پیشرفته‌ای سود می‌برند.

پتانسیل شیری دام‌های سبک

ما دام‌های سبک، بنا به دلایلی از این فرصت بهره‌مند نشده‌اند و اکنون تعداد آنها با توجه به گسترش خشکی و کمبود مراتع در کشور به مرحله‌ای رسیده است که باید فکری به حال آنها کرد. گذشته از اینها حضور این دام‌ها در موقعیت نامناسب، به‌خصوص هنگام بارندگی در مراتع، باعث سفت شدن خاک و از دست رفتن حاصلخیزی آن می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد تامین سیستمی صنعتی برای این دام‌ها امری ضروری است، به‌ویژه برای بز که آسیب بیشتری را به واسطه نوع چرا به منابع طبیعی وارد می‌کند.

طبق آمارها حدود 60 میلیون رأس دام سبک در کشور وجود دارد که 25 میلیون آنها بز و بقیه گوسفند هستند. شیر این تعداد بز، حدود 350 هزار لیتر در روز به بازار می‌رسد که در‌واقع نسبت به جمعیت این حیوان بسیار کم است. این در حالی است که فرانسه با 1/1 میلیون رأس بز، 500 هزار تن شیر تولید می‌کند که در نوع خود بی‌نظیر است. البته این کشور با اجرای طرح‌های اصلاح نژادی توانسته به چنین مرحله‌ای نائل‌ آید و کشورهای هند، بنگلادش، سودان و پاکستان در رده‌های بعدی تولید شیر بز دنیا قرار دارند.

اما چرا تا به حال شیر دام‌های سبک در ایران مورد توجه مسئولان قرار نگرفته است؟پاسخ‌های زیادی را می‌توان برای این پرسش یافت که در جای خود شنیدنی است. کارشناسان کارخانه‌های لبنی معتقدند در‌حال‌حاضر جمع‌آوری شیر تولیدی این دام‌ها به دلیل پراکندگی بیش از حد بسیار دشوار است. گذشته از اینها شیری که ‌نژاد بومی تولید می‌کند اندک و بار میکروبی آن بسیار بالا‌ست (که البته این نواقص به دلیل عدم‌صنعتی شدن و نداشتن تمرکز پرورش است.) از سویی دیگر، کیفیت شیر تولید شده دام سبک به‌مراتب بالاتر از دام سنگین است و این برتری، بهانه‌ای است برای دستکاری‌های ژنتیکی آن و تولید نسلی که هم دوره شیردهی طولانی‌تری داشته باشد و هم مقدار بیشتر.

پرورش صنعتی در دستور کار

خوشبختانه برخلاف گاو، ذخایر ژنتیکی خوبی برای دام‌های سبک به‌ویژه بز در کشور وجود دارد که می‌توان از آنها به‌عنوان یک فرصت استفاده کرد. رییس گروه اصلاح‌نژاد و بهبود تولیدات دام‌های سبک به «فرصت امروز» می‌گوید: «هم‌اکنون حدود 15واحد نیمه‌صنعتی پرورش بز (سانن و آلپاین) در ایران وجود دارد که جمعا 200هزار رأس می‌شود.» اسماعیل صادقیان برزوکی با اشاره به پایلوت بودن این واحدها می‌افزاید: «طرح اصلاح‌نژاد بز از سال 91 شروع شده و قرار است در آینده‌ای نه‌‌چندان دور، وسعت چشمگیری پیدا کند. پرورش این دام‌ها قرار است در برنامه بلندمدت بررسی شود و در افق پنج‌ساله ششم توسعه، به دقت برای آن برنامه‌ریزی خواهد شد.»

به گفته صادقیان برزوکی، اگرچه هم‌اکنون گوشت این دام در مناطق جنوبی کشور تقاضای زیادی دارد، اما هنوز مصرف آن در اکثر استان‌های مرکزی و شمالی جا نیفتاده و باید در این زمینه فرهنگ‌سازی شود. وی در ارتباط با مزایای شیر بز اظهار می‌کند: «ترکیبات این شیر نزدیک به شیر انسان است. از آنجا که برخی افراد نسبت به شیر گاو حساسیت دارند، نمی‌توانند از آن استفاده کنند بنابراین شیر بز می‌تواند جایگزین خوبی برای شیر گاو باشد. گذشته از اینها نوزادان و سالمندان نیز به‌راحتی توانایی هضم آن را دارند.»

رییس گروه اصلاح‌نژاد و بهبود تولیدات دام‌های سبک معتقد است که پرورش دام‌های سبک، بسیار راحت‌تر از دام‌های سنگین است و علاوه بر مزیت چندقلوزایی در بز، مشکل سخت‌زایی را که در گاو بسیار شایع است، ندارد. وی به حمایت‌های دولت از پرورش‌دهندگان این حوزه اشاره می‌کند و می‌گوید: «در اختیار قرار دادن مایه ژنتیکی رایگان تا دونسل و آموزش به متقاضیان از جمله تدابیری است که برای توسعه این صنعت در نظر گرفته شده.»

قیمت و کیفیت شیر بالاتر

از سوی دیگر، مشاور برنامه‌ریزی معاونت امور تولیدات دام در ارتباط با پرورش دام‌های سبک در کشور به «فرصت امروز» تاکید می‌کند: «از شیر این دام‌ها می‌توان انواع پنیر و ماست مرغوب تهیه کرد که قیمت بالایی نیز دارند.» علیرضا خواجه می‌گوید: «به‌عنوان مثال، متوسط طول دوره شیردهی هر رأس از ‌نژاد سانن اصلاح‌نژاد شده، بین 250 تا 305 روز و دو هزار کیلو شیر در سال است. البته چربی آن هم گاهی تا بیش از 5/3 درصد خواهد رسید. بنابراین می‌توان از چنین ظرفیتی برای تولید و ایجاد اشتغال در کشور استفاده کرد.» به گفته وی، اکنون برای پرورش این دام‌ها چنین اتفاقی افتاده و می‌توان افق‌های خوبی را برای آن تصور کرد. این موضوع در نهایت هم به نفع تولید داخلی تمام می‌شود و هم در عین افزایش تولید، توازن مراتع کشور از بین نخواهد رفت.

اگرچه در مرغوبیت شیر تولید شده توسط بز و گوسفند‌ هیچ شکی وجود ندارد، اما باید دید که آیا بازار مصرف، کشش چنین محصولاتی را خواهد داشت یا نه؟ از آنجا که سهم عمده ماست و پنیری که به سفره‌های مردم رفته، تهیه شده از شیر گاو بوده است، معلوم نیست که بازخورد بازار نسبت به ورود محصولات جدید چیست. به گفته کارشناسان صنعت لبنیات، ممکن است میانسالان و سالمندان در پذیرش ماست و پنیر تولید شده از شیر بز یا گوسفند، استقبال کنند اما به نظر می‌رسد پذیرش نسل جدید، احتیاج به فرهنگ‌سازی قوی در این زمینه دارد. بر این اساس، مطالعات گسترده در سطح بازار، پیش از توسعه واحدهای دامپروری دام سبک بسیار ضروری است. هرچند در صورت عدم‌پذیرش بازار، می‌توان با پیدا کردن بازارهای خارجی، این خلأ داخلی را جبران کرد، همان‌طور که فرانسه نیز اکنون 22 نوع پنیر از شیر دام‌های سبک را به تمام دنیا صادر می‌کند.

ناگفته نماند به گفته امیر طاهری‌یگانه، معاون اصلاح‌نژاد دام‌های سبک، انجام کارهای تحقیقاتی درباه گوسفند دقیقا هم‌پای بز در کشور انجام می‌شود. بنابراین به نظر می‌رسد در آینده‌ای نه‌چندان دور، شاهد رشد و توسعه مراکز پرورش صنعتی دام‌های سبک باشیم. بر این اساس، در روزهای آینده در صفحه مدیریت سرمایه‌گذاری، راجع به تاسیس و راه‌اندازی واحد پرورش بز با شما صحبت خواهیم کرد.