نیش دارد نوش هم دارد

اگرچه چندین‌بار طعم تلخ نیش زنبور را چشیده است، اما باز هم به واسطه علاقه‌ای که به شغل خود دارد از زنبورها مراقبت می‌کند و به آنها عشق می‌ورزد. خودش معتقد است که نیش زنبور برای سلامتی مفید است و به نظر می‌رسد تنها قسمت دردآور این موضوع، مرگ زنبوری باشد که نیش می‌زند! او هر روز به مزرعه سرک می‌کشد و همیشه به دنبال جایی بهتر و پرگل‌تر برای کندوهاست.هرچند که دیگر این کسب‌وکار را به‌عنوان شغلی سیار پذیرفته و با آن انس گرفته است.

زنبور عسل موجود شگفت‌آور کوچکی است که هم از لحاظ نوع زندگی و هم از لحاظ تولید مایع طلایی‌رنگ غلیظی به نام عسل که خواص درمانی بسیار دارد، سالیان سال است که مورد توجه انسان‌هاست؛ انسان‌هایی که حالا در عصر تکنولوژی از عسل به‌عنوان یک تجارت پول‌ساز نام می‌برند و درواقع می‌توان گفت کندوداری و پرورش زنبور عسل در دنیای امروز نوعی تجارت با سرمایه کم و درآمد بالا محسوب می‌شود.
عسل یک واژه عربی است که در زبان فارسی «انگبین» نامیده می‌شود. در واقع می‌توان گفت عسل، اکسیری پرارزش است که در تمام طول تاریخ به‌عنوان یک غذای خوش‌طعم و شفابخش مورد توجه بشر قرار گرفته است، به‌طوری‌که گذشتگان آن را مظهر پاکی و خلوص و همچنین نشانه قدرت و جوانمردی می‌دانستند. در یونان و روم باستان عسل را مظهر برکت، عشق و زیبایی دانسته و مصریان مالیات خود را براساس آن می‌پرداختند.
عسل در زمان‌های خیلی دور به‌طور طبیعی در لابه‌لای صخره‌ها و در جنگل‌ها(کندوی طبیعی) وجود داشته، ولی انسان تقریبا از چهارهزار سال پیش به اصول کندوداری و پرورش عسل پرداخته و این ماده مغذی در طی سالیان محفوظ مانده است. حتی گفته می‌شود که در مقبره‌های فراعنه مصر، کوزه‌های پر از عسل، سالیان دراز باقی‌مانده و فاسد نشده است. این ماده با وجود شیرینی بسیار، ترش نمی‌شود و کپک نمی‌زند.

در ایران نیز زنبورداری مدت‌هاست مورد توجه قرار گرفته زیرا زنبورداری شغلی جالب و متحیرکننده‌ است؛ در این شغل زنبورداران با موجوداتی سروکار دارند که زندگی تشکیلاتی آنها نمونه بارزی است از نظم و ترتیب و همکاری متقابل و زنبودار می‌تواند با مشاهده فعالیت‌های هر یک از زنبورها متوجه نظم و ترتیبی بسیار شگفت‌انگیز شود و قدرت خداوند متعال را بیش از پیش به چشم ببیند. از سوی دیگر این شغل بسیار از لحاظ مالی پرمنفعت است و با فروش محصولات کندو مانند عسل‌، گرده گل‌، موم، بره موم و ژل رویال، درآمد قابل‌توجهی برای زنبوردار به‌دست می‌آید که در همان ابتدای کار، باعث دلگرمی و انگیزه برای ادامه این شغل خواهد بود.

از کجا باید شروع کرد؟
در ابتدای کار کسی که قصد ورود به شغل زنبورداری  را دارد باید به محیط مناسب برای قرار دادن کندوها توجه کند. محیط فاقد گل و گیاه یا محیطی که گل و گیاه در آن کم بوده یا فقط مدت کوتاهی از سال گل وجود دارد برای زنبورداری مناسب نیست و به این ترتیب بخشی از سرمایه فردی باید هزینه محیطی شود که از نظر آب و هوایی و پوشش گیاهی مناسب باشد.
اگر افرادی که می‌خواهند این کار را شروع کنند به زمین یا باغات در محیط کوهستانی دسترسی داشته باشند، سرمایه کار برای آنها نصف خواهد شد. گیاهانی چون درختان میوه شکوفه‌دار بهاره (مانند سیب، گلابی، مرکبات، زردالو، آلوچه و گیلاس)، پنبه، آفتاب‌گردان، یونجه، شبدر، اسپرس، بیدمشک، گوَن، آویشن، خردل، زعفران، نخود، لوبیا، نعنا و طیف بسیار وسیعی از دیگر گیاهان زراعی، باغی، جنگلی، گیا‌هان دارویی خودروی کوه‌ها و تپه‌ها و گیاهان مرتعی منابع شهد و گرده مناسب برای زنبور عسل محسوب می‌شوند.
به این ترتیب نخستین نکته مهم این است که اگر شما بهترین زنبوردار هم باشید، اما محیط فاقد گل و گیاه باشد به‌طور حتم موفق نخواهید بود. از سوی دیگر، باید توجه داشت که گرما یا سرمای بیش از حد تحمل، بارندگی پیوسته و زیاد، هوای ابری در بیشتر اوقات سال یا فصل موردنظر، بادهای شدید، هوای شرجی یا هوای غالبا مه‌آلود، افزایش یا کاهش ناگهانی درجه حرارت هوا و آلودگی زیاد هوا در اغلب اوقات سال، منطقه مورد نظر را برای استقرار زنبورستان نامطلوب و زنبورداری را با ضرر و تلفات زیاد همراه می‌کند. به این ترتیب محیط مناسب نخستین نکته‌ای است که باید در زنبورداری به آن توجه جدی شود.

زنبورها هم بیمار می‌شوند؟
شاید در ابتدا این‌طور به نظر برسد که زنبورها بیمار نمی‌شوند، اما نکته اینجاست که زنبور عسل نیز مانند سایر حیوانات به برخی بیماری‌ها حساس است و متاسفانه بیشتر بیماری‌ها باعث انهدام بخش مهم یا تمامی کلونی‌های زنبوردار می‌شود یا ضمن خسارت به زنبوردار معالجه می‌شوند. بنابراین اقتصادی‌ترین اقدام برای جلوگیری از ابتلای زنبورها به بیماری، توجه زنبوردار به بهداشت منطقه است. باید توجه شود که نزدیکی به گاوداری‌ها یا مرغداری‌ها یا کارخانجات مواد شیمیایی و کود کمپوست یا محل تخلیه زباله و مزارعی که با آب فاضلاب آبیاری می‌شوند برای زنبورستان مساعد نیست زیرا بوی بد زنبوران را فراری می‌دهد.

چگونه می‌توان زنبوردار موفقی بود؟
موفقیت در امر پرورش زنبورعسل بستگی به دانش و اطلاعات کافی در مورد سازمان کندو، رشد و رفتار زنبوران در رابطه با محیط دارد. محیط خارجی در فصول و ماه‌های سال در حال تغییر بوده و شهد و گرده گل در منطقه تابع شرایط متغیر محیطی است. به نظر می‌رسد زنبوردارانی که رفتار و فعالیت‌های زنبوران عسل و عکس‌العمل کلنی را در مقابل محیط زیست‌شان می‌دانند، موفق باشند. به منظور بهره‌برداری هرچه بیشتر و بهتر از زنبور عسل باید به‌گونه‌ای عمل کرد که فعالیت‌های زنبور عسل تا حدود زیادی در جهت منافع زنبوردار متمرکز و ضمنا اعمال نظارت و اقدامات زنبوردار نیز باعث اختلال در زندگی اجتماعی زنبور عسل نشود.

زنبورداران مختلف ممکن است اهداف مختلفی را تعقیب کنند؛ مثلا عده‌ای هدفشان فقط تولید عسل، عده دیگری تولید ملکه، بعضی دیگر تولید زنبور پاکتی و بعضی نیز تکثیر کندوها یا تلفیقی از آنهاست. به‌طورکلی، هدف زنبوردار هرچه باشد باید کاری کند که جمعیت کلونی‌ها برای مواقع به‌خصوصی از سال به حداکثر رشد خود برسد. مثلا زنبورداری که هدفش تولید عسل است باید کلونی‌های خود را به‌نحوی مدیریت کند که جمعیت آنها در هنگام اوج شکوفایی گل‌های شهد در منطقه، به حداکثر برسد.

هزینه‌های مربوط به زنبورداری چقدر است؟
بعد از یافتن مکان مناسب باید به هزینه‌های ابزار لازم برای زنبورداری و استقرار کندوها توجه شود. حداقل هزینه برای هر کندو از 002هزار تومان برای وسایل زنبورداری (استراکتور، دودی، کلاه، کاردک و...) به بالا متغیر است و برای هر کندو در سال 02هزار تومان مصالح (شکر، موم، خمیر شیرین و...) لازم است. به این ترتیب حداقل هزینه برای گذاشتن هر کندو 022هزار تومان است و با این تفاسیر برای استقرار 01 کندو 2میلیون و 002 هزار تومان سرمایه اولیه کفایت می‌کند. یک فعال در کندوداری در این خصوص به «فرصت امروز» می‌گوید: مطالعه درخصوص زنبورها و زندگی آنها در این شغل بسیار اهمیت دارد و به نظر من اگر شما قصد شروع زنبورداری را دارید بهتر است سال اول با سه تا شش کندو شروع کنید تا ضمن مشغولیت و رفع خستگی کار روزانه یا سرگرمی با زندگی و کار زنبورداری آشنا شوید.
سیدمهدی موسوی فخر که در شهرستان بیرجند ، روستای سیوجان به زنبورداری مشغول است، ادامه می‌دهد: به نوعی می‌توانم بگویم که شما باید سال اول را کارآموزی کنید و با مطالعه کتب و سایت‌های زنبورداری و مشورت با کسانی که سابقه زیادی در این شغل دارند توانایی خود را برای این کار محک زده و در ضمن نیاز خانواده خود را به عسل طبیعی برآورده کنید. او در ادامه تاکید می‌کند: در صورتی که بعد از یک سال تمایل به ادامه کار داشتید و علاقه‌مند شدید، در سال دوم با 02 تا 03 کندو به‌عنوان شغل دوم و کمک هزینه زندگی به این کار ادامه دهید. با آزموده‌شدن و کسب تجربه‌ از خسارت‌های احتمالی وارده و سود جستن از موارد منفعت‌آور، خود را برای زنبورداری به‌عنوان شغل اصلی و تنها محل درآمد خانواده برای سال بعد از آن آماده کنید.
موسوی‌فخر درخصوص ادامه کار زنبور‌داری می‌گوید: در سال سوم شما می‌توانید با 001کندو ادامه دهید. از001 کندو به بالا خود را زنبوردار حرفه‌ای بنامیدکه نیاز به استخدام کارگر دارید و علاوه بر فروش عسل از فروش دیگر محصولات کندو درآمد کسب می‌کنید و با درآمدی در حد یک خانواده متوسط ایرانی زندگی می‌کنید. این زنبوردار موفق تاکید می‌کند: در این سال‌ها تجربه و ممارست لازمه کار است. چنین زنبورداری باید همیشه تعداد زیادی جمعیت در اختیار داشته باشد و با آنها کار کند و آنچه برایش اهمیت فوق‌العاده دارد علاوه بر تعداد جمعیت و قوی بودن تک‌تک آنها شناخت محیط از لحاظ گل‌های عسل‌خیز در ماه‌های مختلف سال است. زنبورداری که این کار را به‌عنوان شغل اصلی انتخاب کرده باید بداند که در اطراف زنبورستان به شعاع 001کیلومتر یا بیشتر در هر منطقه چه نوع گیاهی در چه ماه از سال گل می‌دهد تا به موقع زنبورهایش را به همان نقطه مهاجرت داده و از شهد گل‌های آن منطقه بهره‌برداری حداکثری کند.
وی درخصوص بیماری‌هایی که زنبورها را تهدید می‌کند، می‌افزاید: شما باید همه بیماری‌ها و آفات زنبور عسل را مانند یک دکتر شناخته و راه‌های درمان آن را آموخته باشید. همچنین باید داروخانه‌ای برای پیشگیری و معالجه بیماری‌ها آماده داشته باشید. شما باید به موقع ملکه‌ها را عوض کنید تا مانع پیر یا ضعیف‌شدن جمعیت زنبورها شوید. البته باید احتیاجات کندو از قبیل گرده، دیواره مومی، پوکه یا طبق را به موقع برآورده کنید. موسوی‌فخر در انتها تاکید می‌کند: اگر شما خواسته باشید از ابتدا زنبورداری را شغل اول خود قرار دهید حتما باید آموزش‌های لازم را دیده باشید و با دو سال تجربه زنبورداری (سال اول در حدود پنج کندو و سال دوم در حدود 02 کندو) به این کار وارد شوید تا بتوانید این شغل را به شغلی پردرآمد تبدیل کرده و از طریق آن ثروتمند شوید.

کسب‌وکاری رو به پیشرفت
گفتنی است، این روزها زنبورداری آنقدر در کشور باب شده و درآمدزایی خوبی دارد که دانشگاه‌های علمی‌_کاربردی در سراسر کشور رشته‌ای با این عنوان را تدریس می‌کنند. به‌عنوان مثال، تدریس رشته زنبورداری در مقطع کاردانی و کارشناسی زنبور عسل در مرکز آموزش عالی شهید باکری ارومیه و خوی از سال‌ها پیش آغاز شده و به‌طور حتم کسانی که اطلاعات کافی درخصوص این رشته داشته باشند، می‌توانند سود بیشتری را هم در تجارت و هم در تولید عاید خود   کنند.