فرصتی که در نبود ‌برنامه‌ریزی از دست می‌رود

جمعیت جهان روزبه‌روز افزایش می‌یابد و منابع و ذخایر معدنی موجود به همان میزان در حال کاهش است. سال‌هاست سیاست دولتمردان و صاحبان فکر و اندیشه در جهان بر پایه استفاده از فناوری‌های نوین شکل گرفته و در همان راستا برنامه‌ریزی و حرکت می‌کنند. از جمله این برنامه‌ریزی‌ها استفاده از انرژی‌های نو برای تأمین نیاز‌های رو به رشد بشر است. استفاده از انرژی خورشیدی چند دهه اخیر در دنیا و حدود کمی بیش از دو دهه در ایران سابقه‌ دارد. هرچند بعضی از کشورها به نحو شایسته از آن سود می‌برند، تعدادی دیگر در شرایط بینابین قرار دارند؛ اما سهم ایران از انرژی‌هایی مانند خورشید چقدر است؟ آیا ساز و کارهای لازم به کار گرفته شده و حمایت‌های کافی انجام شده است و از انرژی خورشید بهره کافی برده‌ایم؟ استفاده از وسایل گرمایشی، از جمله آبگرمکن-که نیاز اغلب ساختمان‌هاست- یکی از همین موارد است که سوژه این گزارش است. در ادامه به بررسی وضعیت سرمایه‌گذاری در تولید آبگرمکن‌های خورشیدی می‌پردازیم.

آبــــگـــرم‌کــــن خـــــورشیــــدی (Solar water heating) دستگاهی است که با جذب انرژی خورشیدی آب مورد نیاز را گرم می‌کند. استفاده از انرژی خورشیدی جهت گرم کردن آب -به دلیل رایگان بودن این منبع انرژی- از نظر اقتصادی بسیار مقرون به صرفه است. سیستم‌های آبگرمکن خورشیدی تقسیم بندی‌های مختلفی‌ دارند. ترموسیفون (Thermosiphon): این سیستم‌ فاقد هرگونه پمپ جهت جابه‌جایی آب است و با استفاده از گرمای آفتاب عمل می‌کند. مشکل عمده این سیستم پدیده یخ زدگی درفصل‌های سرد سال است.

پمپ‌دار تحت فشار: این سیستم مدار بسته است و برای جابه‌جایی سیال از پمپ استفاده می‌کنند. برای جلوگیری از یخ زدگی از ضد یخ استفاده می‌شود و در مناطقی که اختلاف دمای زیادی را تجربه می‌کنند، کارایی کمتری دارد.

برگشت ثقلی: سیستم‌های برگشت ثقلی عموما جزو سیستم‌های غیرمستقیم گرمایش آب است که در آن آب در یک سیکل بسته حرارت خورشید را از کلکتور دریافت کرده و به وسیله یک مبدل حرارتی آب داخل مخزن را گرم می‌کند و تا زمانی که انرژی خورشید به میزان کافی موجود باشد، کار می‌کند. در غیراین‌صورت پمپ از کار افتاده و سیال داخل کلکتور در اثر نیروی گرانشی به داخل مخزن تخلیه می‌شود. این سیستم‌ها برای مناطقی که اختلاف دمای زیادی را تجربه می‌کنند، بسیار مناسب است.

کشورهای پیشتاز و ایران

برای استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی (و ایضا سایر ادوات خورشیدی) به پنل‌های خورشیدی نیاز است. آلمان، اسپانیا، انگلیس، ایتالیا، آمریکا، چین، استرالیا کشورهای پیشرو در استفاده از پنل‌های خورشیدی هستند. برخی از کشورها مانند ایسلند و نیوزیلند همه انرژی‌های مورد نیاز خود را از منابع تجدید‌پذیر تأمین می‌کنند و کشورهای پیشرفته هم در این مسیر به‌شدت تلاش می‌کنند و در برخی کشورها استفاده از «آبگرمکن خورشیدی» تقریباً اجباری است.

ایران در کمربند تابش خورشید قرار دارد و منابع انرژی تجدید‌پذیر خورشید در کشورمان غنی‌تر از دیگر منابع مانند نفت و گاز است و تابش خورشید حدود 300 روز در سال است و90 درصد وسعت کشور را شامل می‌شود و متوسط تابش خورشید 5 کیلووات ساعت بر مترمربع درروز است؛ اما میزان استفاده از این پنل‌ها در ایران چندان معقول نیست. هم‌اکنون صفحات خورشیدی -یا همان پنل‌های فتوولتاییک- در روستاهای دورافتاده و مناطق سخت‌گذر که امکان برق‌رسانی از طریق شبکه سراسری، اقتصادی نیست، استفاده می‌شود.

بسیاری از شهروندان از میزان کارایی آبگرمکن‌های خورشیدی مطلع نیستند. سوال این است که حداکثر زمان گرم ماندن آب در مخزن ذخیره آبگرمکن خورشیدی چقدر است؟ در این باره یک کارشناس توضیح می‌دهد: «چنانچه مخزن ذخیره در آبگرمکن‌های خورشیدی دارای عایق پلی اورتان به ضخامت 5. 5 سانتی متر دور تا دور مخزن باشد، می‌تواند دمای آبگرم را تا حدود سه شبانه‌روز حفظ کند.»

آیا آبگرمکن خورشیدی می‌تواند آب گرم مصرفی مورد نیاز را در هوای ابری یا شب‌ها تأمین کند؟ این پرسشی است که یک تولیدکننده پاسخ می‌دهد: «آبگرمکن خورشیدی از مؤثرترین روش‌های استفاده عمومی و آسان از انرژی خورشید برای تأمین آبگرم مصرفی در بخش‌های خانگی و صنعتی است و دمای آب گرم تولیدی در آنها تا حدود 90 درجه سانتی‌گراد می‌رسد و در مخزن نصب شده در بالای آبگرمکن خورشیدی ذخیره شده و در روزهای ابری و شب‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.» با این حال هنوز این آبگرمکن‌ها چندان شناخته شده نیستند، اگرچه اعلام شده ایران جزو کشورهای سازنده این تجهیزات است.

سیاست‌گذاری نامناسب و سیگنال غلط به سرمایه‌گذاران

در سالیان گذشته به دلیل بهای نسبتا مناسب گاز، توجه زیادی به استفاده از آبگرمکن خورشیدی نشده اما این موضوع به هیچ‌وجه دلیل عدم کارایی آن نیست. با توجه به‌موقعیت جغرافیایی ایران، مناطق وسیعی از کشور از شدت تابش بسیار بالایی برخوردار است و آبگرمکن خورشیدی می‌تواند گزینه مناسبی برای تأمین آبگرم مصرفی در ساختمان‌ها باشد، بد نیست بدانیم در –ترکیه-کشور همسایه غربی ایران روی بام بسیاری از ساختمان‌ها آبگرمکن‌های خورشیدی نصب شده است. اما اینکه در کشور ما با توجه به مزیت‌های ذکر شده صاحبان سرمایه علاقه‌مندی به سرمایه‌گذاری در این حوزه نداشتند بیش از هر چیز وابسته به شرایط بازار بوده است دولتمردان و سیاست‌گذاران با پایین نگه داشتن قیمت انرژی و پرداخت یارانه‌های غیر‌ضروری در این بخش سبب شدند تا کالایی با مزیت‌های فراوان در شرایط غیر‌رقابتی بازار توان مقابله با محصولات جایگزین را نداشته باشد. وقتی انرژی ارزان در اختیار مصرف کننده قرار می‌گیرد دیگر دلیلی وجود ندارد که بازار به کالای جایگزین فکر کند.

فرصت‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری

وجود بیش از 300 روز آفتابی در بیش از 90 درصد از سرزمین ایران فرصت خوبی است برای استفاده از انرژی خورشیدی، اما تولید‌کننده برای تولید ادوات خورشیدی بی‌شک نیازمند حمایت دولتی است، چیزی که البته در سال پیش و در ماه‌های گذشته اعلام شد مسئولان امر نیمی از هزینه‌های نصب نیروگاه‌های خورشیدی را برای خانوارها تقبل می‌کند و از مبلغ 10میلیون تومان اولیه 5 میلیون تومان یارانه خواهند داد که البته منهای بعضی از شهرهای کوچک- به قرار اطلاع- استقبال چندانی نشده است و این یعنی اینکه سیاست‌های تشویقی کارایی لازم را نداشته است.

یک دلیل مهم برای عدم استقبال می‌تواند زمینه‌های فرهنگی باشد اما مصرف‌کننده در نهایت تنها قیمت را می‌شناسد وقتی انرژی‌های دیگر با یارانه‌های دولتی ارزان‌تر از انرژی‌های تجدید‌پذیر است خریداران لزومی نمی‌بینند که سبد مصرفی خود را تغییر دهند.

یک نمونه موفق

اسفندماه91 خبر رسید «دهیار روستای آبلاران لردگان» با همکاری مردم و منابع طبیعی استان چهارمحال و بختیاری «پنج عدد آبگرم کن خورشیدی» برای مردم روستا نصب کرده است. مردم این روستا به دلیل زندگی در دل جنگل وابستگی بسیاری به جنگل دارند و نصب آبگرمکن‌های خورشیدی برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و پوشش جنگلی انجام شد و مشارکت مردم در این امر بسیار خوب بوده است. جذب انرژی خورشیدی و تولید آب‌گرم حتی در هوای ابری، برفی و زمستان، جلوگیری از آلودگی هوا، امنیت و مقاومت در مقابل زنگ‌زدگی و فرسودگی، نصب آسان آن به دلیل سیار بودن از محاسن این آبگرمکن‌هاست.

توصیه‌های پایانی

اگرچه مبحث موردنظر این نوشتار «تولید آبگرمکن‌های خورشیدی» است؛ اما پیوستگی آن با تولید پنل‌های فتو ولتاییک باعث می‌شود نگاهی به این مقوله نیز داشته باشیم. فناوری سیستم‌های خورشیدی در کشور ما بومی نشده است، اگرچه تلاش بسیاری شده تا این فناوری در کشور بومی‌سازی شود و شرکت‌های داخلی در زمینه تولید صفحات خورشیدی فعالیت می‌کنند؛ اما مواد اولیه که از جنس سیلیس یا شن و ماسه است و در کارخانه‌هایی با خلوص بالا تولید می‌شود، عملا به یک کالای استراتژیک تبدیل شده که هر کشوری به آن دسترسی ندارد و حتی کشورهایی که خط تولید دارند؛ ماده اولیه برش خورده را خریداری می‌کنند و پس از مونتاژ در ساخت صفحات خورشیدی مورد استفاده قرار می‌دهند. بنابراین در عمل قیمت محصول ایرانی با قیمت آن در سطح جهانی برابری می‌کند.

روند تغییر در عادت مردم در جوامع مختلف متفاوت است. با توجه به جهش بهای گاز مصرفی به نظر می‌رسید استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی نیز در کشور به سرعت افزایش یابد؛ اما از یک‌سو فرهنگ‌سازی ضعیف و از سوی دیگر مصرف‌کننده‌ای که سال‌ها با سیستم سنتی آموخته شده، باعث شده که اغلب شهروندان یا به‌طورکلی از وجود چنین تکنولوژی‌هایی بی‌خبر باشند یا آنهایی نیز که مطلع‌اند به دلیل هزینه‌های اولیه از استفاده آن صرف‌نظر کنند. به نظر می‌رسد نقش اصلی در همه‌گیر نشدن استفاده از آبگرمکن‌های خورشیدی «که هم انرژی پاک مصرف می‌کنند و هم در درازمدت صرفه اقتصادی بسیاری برای مصرف‌کننده دارد» برعهده شرکت‌های تولیدکننده است.

با این همه باوجود اینکه آبگرمکن‌های خورشیدی در ایران تولید می‌شود، باید به تولیدکنندگان پیشنهاد داد تا کمی به «استانداردهای جهانی برای تبلیغ» کالای‌شان توجه نشان دهند و در سوی دیگر دولت نیز وظیفه دارد با تصویب کردن بسته‌های حمایتی کارآمد راه را برای تولید و مصرف بیشتر این نوع آبگرمکن‌ها هموار کند.