طبل بی‌صدای صادرات غیرنفتی

سال‌های زیادی است که دولت ایران تلاش می‌کند تا با افزایش صادرات غیرنفتی، وابستگی خود را به نفت کاهش دهد. در واقع دولت سیاست‌های خود را به سمت صادرات غیرنفتی سوق می‌دهد و با کمک سرمایه‌گذاران و تاجران بخش‌های مختلف، سعی بر آن دارد تا از تمام منابع خود بهره گرفته و در بازارهای بین‌المللی جایی برای خود باز کند. این سیاست‌ها در دولت یازدهم هم به همین قوت دنبال می‌شود؛ چنانچه رییس‌جمهوری کشور در سخنانش سه هدف اصلی دولت خود را «رونق پایدار، افزایش صادرات غیرنفتی و ایجاد فرصت‌های جدید شغلی» معرفی می‌کند و بعد از گذشت نزدیک به دو سال همچنان به این سیاست‌ها پایبند است.

البته در برخی موارد مانند فرش یا پسته و زعفران، ایران به‌عنوان تولیدکننده موفق در دنیا شناخته شده است، اما کارشناسان معتقدند سهم ایران از بازارهای بین‌المللی چندین برابر بیشتر از سهم ناچیزی است که امروز در اختیار دارد. «فرصت امروز» به سراغ یک کارشناس بازار صادرات رفته است تا درخصوص فرصت‌های صادراتی موجود در بازار خشکبار ایران بررسی کند. به علاوه چگونگی ورود به این عرصه با در نظر گرفتن شرایط تحریم‌ها و مشکلات بازار، از زبان یکی از فعالان قدیمی در حوزه صادرات خشکبار بشنود.

خشکبار، مزیت نسبی در اقلیم ایران

رضا محبی یکی از کارشناسان حوزه صادرات و اقتصاد در ایران معتقد است که خشکبار یکی از مزیت‌های نسبی جدی در اقلیم ایران است که می‌تواند سودآوری بسیاری برای کشور داشته باشد و حتما باید به‌صورت جدی روی تولید و فرآوری آن برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کرد، برنامه‌ریزی‌های کارشناسانه برای افزایش تولید برخی محصولات با توجه به اقلیم ایران و حمایت دولت به علاوه سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی همه و همه لازمه پیشرفت در این عرصه است.

وی می‌افزاید: اما چند مسئله و مشکل در این زمینه وجود دارد که غالبا ریشه در مدیریت‌های غلط پیشین داشته است، مثلا در برهه‌ای از تاریخِ تولید ایران، برخی از محصولات به‌صورت انحصاری در اختیار افراد معدودی بود. از این رو دولت توجه و پیگیری خاصی روی بهینه‌سازی، فرآوری، بسته‌بندی یا صادرات اصولی محصولات خشکباری نداشت و سیر صادرات از ایران به سمت صادرات فله‌ای این محصولات پیش رفت تا بازرگانان ایرانی به سودهای زودگذر و پرریسک قانع شوند. در سال‌های اخیر همچنان اغلب محصولات صادراتی ایران به‌رغم کیفیت خوب، به‌صورت فله‌ای صادر می‌شوند، برخی شرکت‌های واسطه این خشکبار را می‌خرند و طی پروسه‌ای سورت و بسته‌بندی می‌کنند و با نام و نشان خود وارد بازار کرده و سود اصلی را از آنِ خود می‌کنند، سودی که متعلق به کشور تولیدکننده است به جیب یک شرکت واسطه می‌ریزد.

برند نباشد سود هم زودگذر است

محبی معتقد است هیچ برندی درخصوص محصولات ایرانی در دنیا به شکل معرفی شده نداریم و تنها یکی‌دوبرند نوپا درخصوص زعفران در حال فعالیت هستند و متاسفانه به همین دلایل خشکبار ایران به‌راحتی هر سال مشتری‌های خود را از دست می‌دهد، مثلا ما در 10 سال اخیر، تولید و فروش پسته را به آمریکا باختیم، چرا که آمریکا روی برند‌سازی و بالا بردن کیفیت محصول خود موازی با تولید و صادرات هم فکر می‌کند. اما ایران محصول با کیفیت بالا را بدون سورتینگ و حتی سم‌زدایی در گونی ریخته و صادر می‌کند که همین مسئله چهره پسته ایرانی را در اذهان دنیا مخدوش کرده است. امروزه همان‌طور که می‌دانید مسئله برندسازی و بسته‌بندی مناسب از مهم‌ترین دلایل بقای شرکت‌ها به حساب می‌آید.

این کارشناس در پایان تصریح می‌کند: در حوزه تولید و صادرات خشکبار، ما باید در دو بخش سرمایه‌گذاری‌های کلان انجام دهیم، ابتدا باید برخی محصولات که سازگاری بیشتری با اقلیم ایران دارند مانند پسته، کشمش، گردو، زعفران، سنجد و... را جایگزین برخی محصولات با نیاز آبی بالا کنیم تا میزان تولید را بالا ببریم. در واقع امروز با مشکلات آب و نهاده‌ها و خاک که در کشور هر روز هم بحرانی‌تر می‌شود، کشت و تولید یا صادرات برخی محصولات با نیاز آبی فراوان واقعا توجیه اقتصادی ندارد و باید کشت برخی صیفی‌جات و میوه‌ها را به سمت پسته، زعفران و کشمش سوق دهیم. سپس اصلی‌ترین بخش ماجرا تدارک برند و پرداختن به مباحث برندینگ محصولات است. در واقع بخش دوم، سرمایه‌گذاری‌های کلان روی صنایع تبدیلی به شمار مـــی‌آیــــد، به‌گـــونه‌ای که برای محصول از طریق نگهداری صحیح، بسته‌بندی مناسب و تعریف برند قوی، ارزش‌آفرینی کنیم تا برای نبرد و رقابت در بازارهای جهانی حرفی برای گفتن داشته باشیم.

فعالان بازار راضی‌اند

پس از اخذ نظرات این کارشناس، سراغ یکی از صادرکنندگان بزرگ خشکبار رفتیم تا نظرات فعالان بازار را هم بدانیم. محمد حسن شمس فرد که خود رییس اتحادیه صادرکنندگان خشکبار هم هست معتقد است که سیاست‌های صادراتی ایران مناسب است و از وضعیت صادراتی خشکبار رضایت دارد. وی می‌گوید: در سال‌های گذشته به‌رغم تحریم‌ها و بسیاری مشکلات بانکی و کاهش اعتبار ایران در بازارهای جهانی، ما میانگین 2 میلیارد و 300 میلیون دلار صادرات خشکبار داشته‌ایم که مبلغ موجه و مناسبی به نظر می‌رسد. این موفقیت می‌تواند حاصل تلاش فعالان بازار به علاوه حمایت‌های دولت در بخش گمرک و تسهیل شرایط صادراتی باشد.

وی می‌گوید: صادرات انبوه خشکبار ایران در سه محصول پسته، خرما و کشمش است. سایر محصولات مانند قیسی، بادام و گردو هم پیش از این صادر می‌شدند اما در سال‌های اخیر به دلیل میزان پایین تولید و کاهش کیفیت و عدم توانایی رقابت، از گردونه صادرات خارج شدند و در حال حاضر سرمایه‌گذاران بیشترین میزان تمرکز خود را روی همین سه محصول گذاشته‌اند. البته گفته می‌شود حتی برخی از محصولاتی که تا پیش از این صادر می‌کردیم مانند بادام و گردو، امروزه از سایر کشورها وارد می‌شود.

ورود به باشگاه جهانی خشکبار

شمس فرد در پاسخ به این سوال که چگونه می‌شود در این بازار سرمایه‌گذاری را آغاز کرد، می‌گوید: برای ورود به بازار جهانی صادرات خشکبار قبل از هر چیزی شما باید کارت بازرگانی را از وزارت بازرگانی اخذ کنید. سپس حوزه فعالیت خود و محصولی را که قرار است صادر کنید با توجه به علاقه‌مندی‌ها و میزان سرمایه تان مشخص کنید. برای مثال اگر بخواهید در زمینه صادرات کشمش یا خرما فعالیت کنید حداقل یک میلیارد تومان و برای صادرات پسته حدود 10میلیارد سرمایه اولیه نیاز دارید تا بتوانید کار خود را آغاز کنید. در ادامه تصمیم‌گیری‌ها باید به بررسی بازارهای جهانی و نیازسنجی کشورهای هدف بپردازید به این معنا که کدام کشور چه محصولی را نیاز دارد. برخی از اطلاعات را هم می‌توانید از مرکز توسعه تجارت بگیرید. در نهایت با شرکت هدف ارتباط برقرار کرده و پیشنهاد‌های خود را ارسال می‌کنید و آنها در صورت نیاز با شما قرارداد می‌بندند و شما محصول را از دلالان بازار یا کشاورزان خریداری کرده و به کشور هدف صادر می‌کنید.

مشکلات بسیارند و راه‌حل‌ها فراوان

وی درخصوص مشکلات این حوزه می‌گوید: یکی از مهم‌ترین مشکلات صادرات امروز ما پرداخت پول توسط خریدار است. در واقع طرف خارجی مبلغ تسویه حساب را به‌صورت ارز به حساب شخص یا شرکت واریز می‌کند اما در چند سال اخیر به دلیل تحریم‌ها هیچ ایرانی نمی‌تواند حساب ارزی باز کند از این رو باید از روش‌هایی برای دور زدن این تحریم‌ها بهره گرفت که اغلب با ریسک و خطر زیادی همراه است. همچنین مشکلات دیگری هم در این حوزه وجود دارد. مثلا نوسانات ارز تاثیرات منفی بسیاری در سال‌های اخیر بر بازار صادرات خشکبار به‌صورت جدی وارد کرد. با وجود همه این مسائل، صادرکنندگان این حوزه با تمام توان خود در حال فعالیت هستند و مشکلات اینچنینی نتوانسته صادرات را مختل کند.

سرمایه‌گذار نداریم

این فعال بازار در پایان می‌گوید: متاسفانه یا خوشبختانه ما سال‌هاست که تولیدات داخلی را به‌صورت فله‌ای صادر می‌کنیم و این مسئله دلایل بسیاری دارد. نخستین مسئله این است که بسته‌بندی‌های داخلی ما مورد تایید کشورهای خارجی نیست و با سلیقه آنها مغایرت‌های بسیاری دارد و اغلب کالای بسته‌بندی شده را از ما نمی‌خرند و ترجیح آنها خرید به‌صورت فله است. مسئله بعدی برمی‌گردد به ماشین‌آلات و مواد اولیه برای بسته‌بندی که ضعیف است و تنوع بازارهای جهانی را ندارد. در نتیجه با ورود به گردونه رقابت به سرعت حذف می‌شوند. در نهایت اینکه سرمایه‌گذاری که به‌صورت جدی بخواهد و بتواند در حوزه صنایع تبدیلی برای بخش صادرات برنامه‌ریزی کند و سرمایه خود را به میدان بیاورد وجود ندارد و خرده پاهایی هم که شروع می‌کنند پس از مدتی در بازار حذف می‌شوند چرا که بازار صادراتی خشکبار جهانی غول بزرگی است که با سرمایه‌های چند میلیونی سیر نمی‌شود و نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلان دارد.