توجه به «آب مجازی» برای جلوگیری از «جنگ آب»

آب مجازی یا آب پنهان مقدار آبی است که برای تولید هر محصول از لحظه شروع تولید تا رسیدن به دست مصرف‌کننده، استفاده می‌شود. کمبود آب، گمانه‌ها در زمینه بروز جنگ‌های آینده بر سر مسئله آب به‌ویژه در منطقه خاورمیانه را تشدید کرده‌است. درنشست تحلیل انتقادی مفهوم آب مجازی از نظر اقتصاد بین‌الملل گروهی از صاحب‌نظران مسئله آب مجازی را از جهات گوناگون بررسی کردند. حامد قدوسی، استادیار اقتصاد مالی انستیتو مالی استیونس در این نشست می‌گوید: که جنگ‌های آینده بر سر آب نیست، زیرا تجارت آب مجازی، مشکل توزیع نابرابر آب در جهان را حل می‌کند.

قدوسی، در نشست «تحلیل انتقادی مفهوم آب مجازی از نظر اقتصاد بین‌الملل» که دیروز در اندیشکده تدبیر آب برگزار شد، بیان کرد: از طریق تجارت محصول نهایی کشاورزی که بین هزار تا 10 هزار برابر ارزان‌تر برای کشور دریافت‌کننده تمام می‌شود، کشورهای بدون آب می‌توانند نیازهای خود را تامین کنند. وی افزود: کمبود آب در جهان سبب شد اقتصاددانان به این نکته بیندیشند که آیا می‌توان مفهوم آب مجازی را به مدل‌های اقتصادی متداول برای مبادلات تجاری وارد کرد یا خیر. 

استادیار اقتصاد مالی انستیتو مالی استیونس بر این باور است که با وجود اهمیت مسئله آب مجازی، این مفهوم در سیاست‌گذاری‌های کلان کشورها وارد نشده و بیشتر برای روشن کردن اهمیت آب مطرح می‌شود. وی بیان کرد: در مفهوم آب مجازی باید بین کم‌آبی جهانی و کمیابی نقطه‌ای تفاوت قائل شد. براساس آمارها، سرانه جهانی آب برای هر نفر 6 هزار متر مکعب است. از این آمار می‌توان نتیجه گرفت که کمبود آب نداریم. اما به دلیل توزیع نابرابر آب در کره زمین، در واقع ما با کمبود نقطه‌ای آب مواجه هستیم.

قدوسی اضافه کرد: متوسط سرانه آب مردم در کره زمین از 13 هزار متر مکعب به 6 هزار متر مکعب در شرایط کنونی رسیده‌است. این کاهش سرانه، به دلیل افزایش جمعیت و کاهش منابع آب شیرین ناشی از اثر تغییر اقلیم، روی داده‌است. وی اضافه کرد: سهم آب مجازی محصولات کشاورزی و دامپروری در جهان حدود 700 تا یک هزار و 100 کیلومتر مکعب در سال است. ایران حدود 15 تا 20 درصد نیازهای خود را از طریق آب مجازی تامین می‌کند.

میزان آب مجازی متغیر است

استادیار اقتصاد مالی انستیتو مالی استیونس بیان کرد: از طریق تجارت آب مجازی، کشورهای جهان سالانه حدود 500 کیلومتر مکعب آب ذخیره می‌کنند. اما صادرات آب مجازی تابع منابع آبی یک کشور نیست، بلکه برای اینکه صادرکننده آب مجازی باشید، باید نسبت معقولی از آب، نیروی کار و زمین در کشورتان وجود داشته باشد.

وی تاکید کرد: آب مجازی برای تولید محصول، یک عدد ثابت مهندسی نیست. براساس بهره‌وری زمین، افزایش تقاضای جهانی برای یک محصول و عوامل دیگر میزان آب مجازی تغییر می‌‎کند. مثلا در حال حاضر میزان آب مجازی مورد استفاده برای تولید هر کیلو گوشت 13هزار لیتر است. با توجه به افزایش جمعیت کشور چین، تقاضای جهانی برای گوشت افزایش می‌یابد و این احتمال وجود دارد که با توجه به جمعیت این کشور، در دو دهه آینده، آب مجازی برای تولید هر کیلو گوشت به 30 هزار لیتر برسد.

قدوسی با اشاره به اینکه آب مجازی صادر شده از ایران از طریق منابع استرس‌دار تامین می‎شود، گفت: علاوه بر اینکه منابع آبی استرس‌دار را در قالب آب‌مجازی صادر می‌کنیم، برای استخراج آب از داخل زمین نیز ناگزیر به مصرف انرژی بوده و کربن منتشر می‌کنیم. به اعتقاد وی صادرکردن محصولاتی که از آب سبز تولید می‌شوند، بهترین گزینه برای صادرات آب مجازی به شمار می‌رود.

استادیار اقتصاد مالی انستیتو مالی استیونس در پاسخ به این پرسش که آیا حمایت دولتی از صادرات آب مجازی برای محصولی مثل خرما که در جنوب ایران کشت شده و هیچ جایگزین دیگری هم برای این محصول در چنین مناطقی وجود ندارد، منطقی است یا خیر، بیان کرد: اگر قیمت آب براساس کمیابی محل تعیین شده و کمیابی اکولوژیک و سازه‌ای در تعیین بهای آن لحاظ شود، نیازی به مداخله دولت نیست، زیرا مصرف‌کننده نهایی، تعیین‌کننده وضعیت بازار خواهد بود. وی افزود: اما در ایران آب با سوبسیدارائه می‌شود. در نتیجه باید با تکیه بر ارزش افزوده ایجاد شده توسط محصول و مصرف آب، درباره ادامه تولید آن محصول تصمیم‌گیری کرد. 

متولیان بی‌توجه به آب مجازی

فهیمه بهرامی، پژوهشگر موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی هم با اشاره به اینکه ایران دارای کمبود فیزیکی و اقتصادی آب است، گفت: ایران کشوری خشک بوده و ما با کمبود فیزیکی آب مواجه هستیم از سوی دیگر با مشکل در زمینه احداث کانال‌های آبرسانی، ذخیره‌سازی و غیره که مرتبط با ضعف مدیریت منابع آب است هم روبه‌رو بوده‌ایم.

وی ادامه داد: عدم ارزش‌گذاری اقتصادی مناسب برای آب، سبب شده بدون هیچ تدبیری از این ماده حیاتی برای تولید محصولات مختلف استفاده کنیم. بنا بر گفته‌های متولیان بخش صادرات و واردات محصولات کشاورزی، حتی یکبار هم به مفهوم آب مجازی در برنامه‌ریزی‌ها توجه نشده است.

بهرامی با اشاره به اینکه مباحث سیاسی و امنیتی برای برنامه‌ریزان ایران بیشترین درجه اهمیت را دارد، عنوان کرد: اگر به کشور واردکننده آب مجازی تبدیل شویم، امنیت غذایی ایران ممکن است به خطر بیفتد. زیرا نوسانات قیمت‌های جهانی به‌شدت بازار ایران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در سیاست‌گذاری مبتنی بر واردات آب مجازی، تامین ارز بزرگ‌ترین چالش دولت خواهد بود. وی تمایلات فرهنگی و دیدگاه‌های سیاسی را دو عامل مهم و تاثیرگذار در تجارت آب مجازی اعلام کرد و افزود: متاسفانه تاکنون یک رابطه صریح بین تجارت آب و کمیابی آن مطرح نشده‌است.

آب مجازی زمینه رانت‌خواری را فراهم نکند

عباسقلی جهانی عضو سابق شورای جهانی آب هم هشدار داد: مفاهیم مربوط به آب مجازی نباید در خدمت رانت‌خوارها قرار گیرد. باید استفاده از این مفهوم در سیاست‌گذاری کلان بخش آب به درستی تبیین شود. وی تاکید کرد: نباید بی‌کفایتی در مسئله مدیریت آب را با تجارت آب مجازی توجیه کرد. باید بدانیم چگونه می‌توانیم مسائل مرتبط با آب را در مسیر توسعه پایدار مدیریت کنیم.

تغییر رژیم غذایی جامعه برای صرفه‌جویی در مصرف آب یکی از راهبردهایی است که با تکیه بر مفهوم آب مجازی، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. رضا مکنون، عضو هیأت علمی دانشگاه امیرکبیر بر این باور است که برخی سیاست‌های دولتی، رژیم غذایی مردم را به غلط تغییر داده و برای منابع آب مشکل ایجاد کرده‌است. براساس میزان مصرف آب مجازی، رژیم گیاهخواری برای جامعه به مراتب بهتر از تکیه به مواد پروتئینی و گوشت است. مکنون در این باره گفت: مردم بسیاری از مناطق شمالی کشور به شکل سنتی رژیم گیاهخواری داشتند اما دولت با توزیع کوپن گوشت، آنها را گوشتخوار کرده‌است. 

وی ادامه داد: با تکیه بر مفهوم آب مجازی، لزومی ندارد صدور دام جزء استراتژی‌های ایران قرار گیرد. اما می‌بینیم که سالانه مقادیر زیادی دام زنده به کشورهای همسایه صادر می‌کنیم. مکنون در بخش دیگری از سخنان خود با تکیه بر اظهارات متولیان بخش کشاورزی که مایلند در تولید محصولات کشاورزی خودکفا شوند، بیان کرد: اگر شعار خودکفایی می‌دهیم، حداقل به اندازه نیاز داخل و در حد خودکفایی محصول تولید کنیم. نه اینکه هزار و 700 تن سیب‌زمینی اضافه بر نیاز داخل تولید کرده و آن را امحا کنیم.

محمد حسین شریعتمدار مشاور عالی وزیر جهاد کشاورزی هم ضمن اعلام مخالفت با افزایش قیمت آب تاکید کرد: برای تعیین بهای آب باید به قیمت این نهاده در سایر کشورها هم توجه کرد. بهای آب برای هر هکتار محصول پنبه در مصر حدود 50 دلار (معادل 150 هزار تومان) است. کشاورزان پایین دست سد دز هم برای هر هکتار زمین خود حدود 150هزار تومان پول آب پرداخت می‌کنند.

وی تاکید کرد: در ایران روش‌هایی اتخاذ می‌شود که مصالح ملی را نادیده می‌گیرد. کشت دانه‌های روغنی در کشور از نظر اکولوژیکی برای ما بسیار اهمیت دارد زیرا این محصول برای تولید از آب سبز استفاده می‌کند.