بازاری نه برای پنج‌ روز و شش

از دیدگاه آماری حدود هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری دولتی و غیردولتی در صنعت گل صورت گرفته است و در حال حاضر حدود 13 هزار هکتار گلخانه در سطح کشور داریم. همچنین چهار پایانه تخصصی گل  (تهران، محلات، دزفول و تنکابن) فعال هستند و 5136 هکتار سطح زیر کشت گل‌های زینتی در مازندران، خوزستان، البرز و تهران تخمین زده شده است. با این حال و با اینکه در تولید گیاهان زینتی دنیا مقام بیستم را داریم، اما در صادرات 107 جهان هستیم.

تولید و پرورش گل و گیاهان زینتی به صورت تجاری در ایران سابقه طولانی ندارد و قدمت آن به حدود 60 سال می‌رسد. میزان مصرف کشور‌ها در این رابطه بسیار مهم است، به‌عنوان مثال آلمانی‌ها که بزرگ‌ترین مصرف‌کننده‌های گل‌های شاخه بریده دنیا هستند در سال سرانه حدود 180شاخه گل خریداری می‌کنند و ایرانی‌ها 6 تا 15 شاخه در سال.

به همین دلیل بازار گل و گیاهان زینتی در ایران رونق چندانی ندارد، زیرا خرید گل در سبد خانوار مردم جای نگرفته و مردم بیشتر در مناسبت‌ها گل خریداری می‌کنند و کسانی که به‌طور دائم و خارج از مناسبت‌ها گل می‌خرند، وضعیت مالی خوبی دارند و این افراد تقریبا 2 درصد از مردم جامعه را تشکیل می‌دهند. استان‌های تهران  (ورامین، کرج، شهریار)، مرکزی  (محلات)، مازندران  (نوشهر)، خوزستان  (دزفول) از تولید‌کنندگان عمده گیاهان زینتی در ایران هستند.

محلات به‌عنوان بزرگ‌ترین شهرستان کشور از لحاظ سطح زیرکشت گل، پرورش گیاهان زینتی و پایلوت گل‌کاری کشور محسوب می‌شود و رتبه اول را از لحاظ تنوع تولید گل در کشور داراست. به ‌دلیل کثرت گلخانه‌ها و باغ‌های پرورش گل در محلات، این شهر به نام‌ هلند ایران معروف شده‌ است.

ظرفیت‌ها و مشکلات صنعت گلکاری ایران

کشور ما وسعت زیادی دارد و به همین دلیل از تنوع اقلیمی سود می‌برد و می‌توان در طول سال در قسمت‌های مختلف ایران، گیاهان متنوعی  (گیاهان زینتی سردسیری و گرمسیری) را پرورش داد و بنا به تقاضای بازار جهانی صادر کرد. حدود یک درصد گل و گیاهان زینتی دنیا در ایران تولید می‌شود، اما سهم ایران از بازار جهانی، به‌عنوان صادر‌کننده کمتر از یک دهم درصد است.

براساس اطلاعات موجود، ارزش متوسط هر کیلو کالای صادراتی از ایران به خارج از کشور حدود 25 سنت است، اما همین شاخص برای گل و گیاهان زینتی حدود 2 دلار است. درآمدزایی صنعت گلکاری برای کشورمان حدود 40 میلیون دلار است، درحالی‌که با استفاده از ظرفیت‌های بالقوه کشور می‌توان این میزان را تا 20 برابر و حتی بیشتر (800 میلیون دلار در سال) افزایش داد. امکان اشتغال‌زایی در صنعت گلکاری قابل توجه است و با توجه به‌گونه و محل بین 10 تا 15 نفر در هکتار است.

از دلایل این عدم شکوفایی صنعت گلکاری در ایران وجود مشکلات در حوزه‌های مختلف است، از جمله هزینه سوخت، نبود امکانات جابه‌جایی سریع و ضعف سیستم حمل‌و‌نقل مانند هواپیما، عدم حمایت مناسب دولتی، تأثیرپذیری صادرات گل از عواملی خارج از چرخه تولید و.... واردات نهاده‌ها مانند بذر، قلمه، شاخه گل‌ها، پایه‌ها و. . . از مشکلات دیگر صنعت گلکاری ایران است.

تولید این موارد خود می‌تواند سبب اشتغال‌زایی و جلوگیری از خروج ارز شود. قاچاق گل‌های مختلف، بن‌سای و... علاوه بر اینکه می‌تواند آفات و بیماری‌های جدید را به کشور وارد کند که خود سبب خسارت‌های عظیمی به تولید می‌شود همزمان سبب هدر رفتن منابع ارزی و رقابت ناسالم با تولیدات داخلی می‌شود. تلفیق پژوهش‌های تئوری با تولید عملی رابطه ضعیفی دارد.

در علم باغبانی به صورت عام و گیاهان زینتی به صورت خاص، برخلاف زراعت تولید بر پایه گیاهان با ارزش بالاتر و در سطح کوچک‌تر انجام می‌شود. بنابراین دانستن تمام نکات فنی کاشت، داشت، برداشت و پس از برداشت محصولات مختلف از اهمیت حیاتی در موفقیت تولید برخوردار است. در ایران به جز ایستگاه تحقیقات گیاهان زینتی محلات که فعال است، در سایر پژوهشگاه‌های کشور مانند آنچه در جیرفت کرمان، اراک و دزفول وجود دارند تقریبا کاری برای صنعت گل ایران انجام نمی‌گیرد.

همچنین در دانشگاه‌ها، دانشکده‌های کشاورزی و مراکز تحقیقاتی پژوهش‌های زیادی هر سال درباره گیاهان زینتی، کشت و پرورش آنها صورت می‌گیرد، اما این منابع علمی در نهایت به پایان‌نامه‌ها و مقالاتی تبدیل می‌شود که درکتابخانه‌ها به دست فراموشی سپرده می‌شوند.

در کشور هلند با وسعتی بسیار کوچک‌تر از ایران  (حدودا به اندازه استان‌های کوچک در مرکز ایران) در هیچ‌کدام از شرکت‌های تولید گل و گیاه، بدون انجام پژوهش‌های علمی، گیاهان کشت نمی‌شوند و در تمام شرکت‌ها یک مرکز پژوهش و توسعه مستقر شده است و دست‌کم بیش از 25 ایستگاه پژوهشی گل و گیاه در این کشور موجود است.

علاوه بر این، در تمام گلخانه‌های تولید گل و گیاهان زینتی هلند یک مدیر داخلی مشغول به کار است که دارای تحصیلات بالا  (کارشناسی ارشد و دکترا) است و می‌تواند بین تحقیقات علمی و تولید یک ارتباط پویا برقرار کند. عدم توجه به نکات فنی پس از برداشت [فیزیولوژی پس از برداشت  (postharvest physiology) یکی از گرایش‌های رشته علوم باغبانی است که می‌توان تا درجه دکترا در آن به تحصیل پرداخت] از بزرگ‌ترین مشکلات کشاورزی ایران و به‌ویژه صنعت گیاهان زینتی است.

حدود نیمی از گیاهان تولید شده در چرخه تولید تا عرضه به مشتری از میان می‌روند  (در سال 87 هر روز یک میلیون شاخه گل فروخته شده و به همین میزان در روز خرابی گل داشته‌ایم) که سبب خسارت زیادی به این صنعت می‌شود و از آنچه باقی می‌ماند 40 درصد در داخل مصرف می‌شود و 10 درصد هم صادر می‌شود. همه این موارد سبب شده تا صنعت گلکاری در ایران به اندازه قابلیت‌های خود تأثیرگذار نباشد و آورده‌های صنعتی لازم را به لحاظ اشتغال‌زایی و ارزآوری نصیب کشور نکند.

این مسائل در حالی است که وجود گیاهان زینتی برای استفاده از زیبایی‌های بصری یا عطرشان در محیط، هزاران سال است که جزیی از زندگی بشر است و کشت‌و‌کار آنها در طول تاریخ رفته‌رفته به‌نوعی تجارت تبدیل شده و در 100سال گذشته رویکردی صنعتی به خود گرفته است؛ به‌گونه‌ای که اکنون در کشورهای پیشرفته، صنعت گل  (Floriculture) یکی از تجارت‌های عمده و پول‌ساز است.

***

مهندس مجید صدیقی، گلخانه‌دار:

هزینه‌های تولید بالاست

مجید صدیقی، از گلخانه‌داران استان فارس است که مجتمع گلخانه‌ای وی بیش از یک دهه در تولید گل‌های زینتی سابقه دارد.

او درباره وضعیت کلی صنعت گل ایران و چشم‌انداز آن می‌گوید: به دلیل خشکسالی و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در کشور به میزان چشمگیر و از آنجا که یکی از راهکارهای کشاورزی در چنین شرایطی استفاده از سازه‌های باغبانی مانند گلخانه است دولت برنامه‌هایی برای گسترش سطح زیر کشت گلخانه‌ای دارد، بنابراین می‌توان امیدوار بود که صنعت گل ایران رشد داشته باشد. اما مشکلاتی پیش‌پای تولیدکنندگان قرار دارد.

وی همچنین با اشاره به تعدادی از این مشکلات ادامه می‌دهد: بیشتر افراد با کمک تسهیلات مالی بانک‌ها اقدام به راه‌اندازی کسب‌و‌کار تولید گیاهان زینتی و به‌ویژه گلخانه می‌کنند و وجود بهره بالا و وثیقه‌های سنگین سبب کاهش و گاهی حذف سود و حتی ضرر و زیان تولیدکنندگان می‌شود. این گلخانه‌دار با برشمردن گرانی سوخت عنوان می‌کند: قیمت بالای انرژی شامل برق یا سوخت‌های مختلف  (گاز، گازوییل) از دیگر مشکلات گسترش صنعت گل و به‌ویژه گلخانه است.

صدیقی اشتغال‌زایی کشت‌و‌کار گلخانه‌ای را مطلوب برآورد می‌کند و ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه به صورت تقریبی هر هکتار گلخانه امکان اشتغال حدودا 10نفر را فراهم می‌آورد، حمایت از گسترش گلخانه‌ها می‌تواند برای فارغ‌التحصیلان کشاورزی فرصت‌های شغلی مطلوب ایجاد کند و سبب رشد اقتصاد کشور شود.

این کارآفرین استان فارس توجه دولت برای بازاریابی محصولات کشاورزی به صورت عام و گل و گیاهان زینتی را به صورت خاص از پیش نیازهای موفقیت برنامه گسترش گلخانه‌ها می‌داند و می‌گوید: دسترسی به بازارهای جهانی و در بعد محدودتر، منطقه‌ای در تولیدکنندگان انگیزه لازم را برای بهبود کمیت و کیفیت محصولات تولیدی ایجاد می‌کند. البته لازمه این دسترسی اعمال استانداردهای جهانی در تولید محصولات مختلف است.

***

سعید عشقی، رئیس و استاد بخش باغبانی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز:

از ظرفیت‌ها استفاده‌ای نمی‌شود

سعید عشقی، رئیس و استاد بخش باغبانی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز وضعیت کنونی صنعت گل ایران را کمتر از ظرفیت‌های بالقوه آن برآورد می‌کند و می‌افزاید: در کشور، به دلیل تنوع اقلیمی امکان تولید خارج از فصل بسیاری از گل‌ها، به صورت کشت در مزرعه و بدون نیاز به گلخانه وجود دارد، به‌عنوان مثال تولید در فصل زمستان در مناطق و استان‌های جنوبی کشور.

این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: در بحث بهنژادی، به خارج از کشور وابسته‌ایم و قلمه، بذر و. . را وارد می‌کنیم که این می‌تواند سبب خروج ارز شود. تحقیقات زیادی در دانشگاه‌ها و مراکز علمی در این باره صورت می‌گیرد که می‌توان از آنها استفاده کرد.

وی همچنین درباره فرهنگ خرید و استفاده از گل اضافه می‌کند: فرهنگ استفاده از گل، در جامعه ما چندان پررنگ نیست و توجه بیشتر مسئولان به این صنعت ضروری به نظر می‌رسد. شاید در باور تصمیم گیرندگان کلان کشاورزی ایران هنوز به گلکاری به‌عنوان یک صنعت آن گونه که شایسته است نگاه نمی‌شود.

این عضو هیأت علمی دانشگاه شیراز عدم برخورداری از دانش و تکنیک‌های روز بیشتر تولیدکنندگان گل و گیاهان زینتی را از مشکلات و دلایل عدم وجود کیفیت باثبات محصولات می‌داند و در ادامه می‌افزاید: «بیشتر فعالان صنعت گلکاری به دلیل سابقه خانوادگی در این حرفه مشغولند و به نسبت، کمتر دیده می‌شود که دانش آموختگان رشته مهندسی کشاورزی و به‌ویژه رشته علوم باغبانی تولیدکننده حرفه‌ای گل بشوند.

عشقی وضعیت گیاهان زینتی گلدانی را پایین‌تر از گل‌های شاخه بریدنی ارزیابی می‌کند و می‌افزاید: «به صورت کلی توجه به تولید گیاهان گلدانی بسیار کمتر از گل‌های شاخه بریده است. البته دلیل آن شاید تمایل پایین‌تر برای خرید این دسته گیاهان زینتی باشد. در بسیاری از موارد گلدان‌های گیاهان برگساره‌ای یا گل‌دار که در شب عید به بازار عرضه می‌شوند بدون مشتری می‌مانند، البته تأثیر وضعیت اقتصادی کشور، معاش و درآمد افراد در رونق بازار گیاهان گلدانی بسیار معنادار است.»

وی با مقایسه تولید این گل‌ها در ایران و کشورهای دیگر بیان می‌کند: «در کشورهایی که فرهنگ استفاده از گل قوی‌تر از کشور ماست، استفاده از گیاهان زینتی گلدانی رواج و محبوبیت بسیار زیادی دارد. عشقی به آینده صنعت گل ایران امیدوار است.»

او درباره چشم‌انداز گلکاری ایران می‌گوید: «صنعت گل ایران محکوم به پیشرفت است و به‌ویژه با توجه به نیاز به پویایی اقتصاد و کاهش و حذف وابستگی به نفت، در نهایت دولت و مسئولان حتماً اهمیت گلکاری و پتانسیل‌های آن را درک خواهند کرد و با توجه به رشد جامعه از نظر سواد و دانش فرهنگ استفاده از گل هم بهبود می‌یابد که سبب افزایش تقاضا و رونق بیشتر این صنعت می‌شود.»

***

علیرضا بنیان‌پور، عضو هیأت علمی مؤسسه باغبانی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی فارس:

جای خالی استانداردهای جهانی در تولید گل

حمایت از تولیدکنندگان یکی از مهم‌ترین اهدافی است که برای آینده بهتر صنعت گلکاری لازم است. این حمایت می‌تواند هم به صورت مالی باشد، هم غیرمالی، به این معنا که با استفاده از ظرفیت‌های موجود، مثلا رایزانی‌های وزارت امور خارجه با سرمایه‌داران و فعالان تولید در خارج از کشور، برای محصولات تولیدی بازاریابی بین‌المللی کرد.

به‌عنوان مثال بازار گل و گیاهان زینتی کشورهای آسیای میانه و همسایگان یک فرصت بسیار جذاب برای صادرات محصولات صنعت گل ایرانی است. البته لازمه انجام چنین اقدامی رعایت استانداردهای لازم برای تولید است.

به گفته علیرضا بنیان‌پور، عضو هیأت علمی مؤسسه باغبانی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی فارس، در حال حاضر اراده‌ای هم از سمت تولیدکنندگان و هم از سوی بازار برای ارتقای کیفیت گل‌های شاخه بریده و گیاهان گلدانی براساس استانداردهای بین‌المللی وجود ندارد.

بنیان‌پور ضمن بیان این نکته که تولیدات داخلی از ثبات کیفیت برخوردار نیستند، اضافه می‌کند: بازارهای جهانی علاقه‌مند به خرید گل از تولیدکنندگانی هستند که همواره استانداردهای لازم را رعایت می‌کنند تا با اطمینان جنس مورد نظر خود را تهیه کنند. وجود نوسان در کیفیت محصولات تولیدی سبب کاهش علاقه و تقاضا برای محصولات ایرانی می‌شود، زیرا خریداران خارجی برآورد کلی درباره آنچه تهیه می‌کنند ندارند.

وی ادامه می‌دهد: در صورت وجود بازارهای داخلی که استانداردهای بین‌المللی را رعایت می‌کنند نوعی ارتباط پویا با خریداران خارجی ایجاد می‌شود که به رشد صنعت گل ایران کمک معناداری می‌کند. به گفته این عضو هیأت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی فارس، یکی از راهکارها ایجاد فرصت‌های جذاب برای تشویق ورود تولیدکنندگان شناخته شده جهانی به بازار ایران باشد.

تولیدکننده‌های برتر برای تولید محصول باکیفیت خود دانش و تکنیک‌های لازم را به داخل کشور وارد می‌کنند و بازاریابی جهانی آن را هم خود به خود انجام می‌دهند. هلند از جمله کشورهایی است که علاقه‌مند تولید محصولات در سایر کشورها است که می‌توان از این فرصت استفاده لازم را به عمل آورد.

به این ترتیب در داخل کشور دانش تولید بومی می‌شود و امکان آشنایی با مشتریان جهانی هموار می‌شود. استفاده از ارقام مختلف محلی در کشور که برای خریداران خارجی جذاب است یکی دیگر از راهکار‌ها است که می‌تواند به محصولات تولیدی تنوع و رنگ و بوی جدید ببخشد.

دکترای مهندسی کشاورزی