الگوی نامناسب تولید و مصرف

روند جهانی مصرف الیاف نشان می‌دهد از چهار دهه قبل تاكنون سهم الیاف طبیعی از كل مصرف الیاف رو به كاهش و مصرف الیاف مصنوعی و به ویژه الیاف سنتزی رو به ‌رشد بوده است. باوجود تنوع گونه‌های الیاف مصنوعی، تولید این محصولات در ایران محدود است و نیز رفع كننده نیازهای کشور نیست و با اینکه چند شرکت کوچک و بزرگ داخلی در حال تولید الیاف پلی‌استر، نایلون و اكریلیك‌اند و قدمت زیادی دارند، مشاهدات نشان از مستهلك شدن تجهیزات آنها می‌دهد. با توجه به چشم‌انداز رشد اقتصادی و پروژه‌های پتروشیمی كه در دهه پیشین به بهره‌برداری رسید، عدم توجه كافی به صنعت الیاف مصنوعی می‌تواند باعث کند شدن رشد صنایع واسطه‌‌ای پتروشیمی شود. اگرچه بخشی از نیازهای کشور را می‌توان با واردات تأمین کرد اما نیاز به توضیح نیست که واردات منجر به خارج شدن مقدار زیادی ارز می‌شود. با این وصف، لزوم جایگزینی فناوری نوین با فناوری‌های موجود، شناسایی اولویت‌‌ها برای توسعه و سرمایه‌گذاری و چاره‌اندیشی برای ارتقا‌ی توان تولید و كیفیت محصولا‌ت تولیدی، ضرورت‌ گریز ‌ناپذیری است.

نشانه‌ها می‌گویند 6500 سال پیش در آسیای جنوب شرقی کتان تولید می‌شده و تا قرن هجدهم میلادی که انقلاب صنعتی به وقوع پیوست، تنها الیاف طبیعی برای تهیه پارچه مورد استفاده قرار می‌گرفت. هنر ریسندگی و بافندگی «کتان و پشم» در مصر، هند و هنر پرورش کرم ابریشم و تهیه پارچه ابریشمی در چین از این جمله‌اند اما با گسترش تکنولوژی، امروزه جدای از الیاف معمول، نوع دیگری از الیاف مانند «الیاف سلولزی و الیاف نایلونی» هستند که به روش صنعتی تولید می‌شوند و در دسته الیاف مصنوعی قرار می‌گیرند.

الیاف ایران در گذر تاریخ

ایرانیان به‌عنوان یكی از نخستین مردمی بودند كه دامداری جزوی از زندگی آنان بود. از هزاران سال پیش با اهلی كردن گوسفند و بز، تولید پشم و منسوجات پشمی را در برنامه داشته‌اند و با قرار گرفتن بر سر راه جاده ابریشم، تولید، فرآوری و صادرات منسوجات گرانبهای ابریشمی را انجام می‌داده‌اند؛ اما اكنون نیز با دارا بودن ذخایر عظیم نفتی و گازی، در صورت عزم و اراده جدی می‌توانند به قدرت بزرگی در این عرصه تبدیل شوند.

الیاف مصنوعی

الیاف مصنوعی به دسته‌ای از الیاف که با روش‌های صنعتی تولید می‌شود و معمولاً در طبیعت وجود ندارد اما ممکن است ریشه‌ای طبیعی داشته باشد، گفته می‌شود که دو نوع‌اند.

سنتتیک: الیافی با منشا نفت، مانند: نایلون، داکرون، ارلون، ساران یا به‌طورکلی پلی‌آمیدها، پلی استرها، پلی اورتان‌ها، پلی اکریلونیتریل، پلی وینیل کلراید و... که با استفاده از فناوری‌های خاص تولید می‌شوند.

بازیافته: الیافی مانند ویسکوز، استات و‌تری استات که مواد اولیه‌شان در طبیعت وجود دارد و با تکنولوژی‌های خاص تبدیل به الیاف می‌شوند.

انواع الیاف مصنوعی

«الیاف مصنوعی» از منشأ به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند: الیاف مصنوعی با «منشأ طبیعی» (مانند ریون) به دسته‌ای اطلاق می‌شود که ماده اولیه آنها مانند سلولز در طبیعت وجود دارد. ماده اولیه الیاف مصنوعی «با منشأ سنتزی» (مانند نایلون) توسط بشر سنتز می‌شود که پلی‌آمیدها از این دسته‌اند.

ویژگی‌های الیاف مصنوعی

از مهم‌ترین ویژگی این الیاف، رنگ‌پذیری، قابلیت شست‌وشو و نیز مقاومت در برابر حرارت است، به سهولت قابل اتو کردن هستند و نیز ویژگی‌های بسیاری را داراست، برخی از این نوع محصولات گاه خصوصیات متضادی دارند.

موارد مصرف

لباس‌های زنانه، مردانه، جوراب، دستکش، انواع فرش‌های ماشینی و موکت، رویه مبلمان و پرده، تورهای ماهیگیری، بالن‌ها، چتر نجات، عایق‌های الکتریکی، وسایل ورزشی، پوشش‌های ضد رطوبت، ضد حرارت و لباس فضانوردان برخی از محصولاتی هستند که با الیاف مصنوعی ساخته می‌شوند. صنایعی مانند عروسک‌سازی، ساخت عایق برای موتورها و ژنراتورها، کمربند، مچ‌بند، رویه‌کفش، کیف، چمدان، بارانی، چتر، نخ بخیه، کاموا، پتو و. . . از دیگر فرآورده‌هایی است که با الیاف مصنوعی تولید می‌شود.

فرصت‌ها

باوجود افزایش تقاضا برای پلی‌استر، هنوز سرانه مصرف پلی‌استر در ایران حدود 5/2 كیلوگرم، در مقایسه با 1/3 كیلوگرم برای چین، 6 تا 9 كیلوگرم برای آمریكا، ژاپن و اروپای غربی و متوسط بالا‌ی 3كیلوگرم در جهان است. از طرفی با توجه به نیاز شدید و روزافزون جمعیت كشور به غذا، رقابت محصولا‌ت جایگزین پنبه موجب خواهد شد تا در چند سال آینده، در صورت تداوم شرایط موجود، تولید پنبه كشور افزایش قابل ملا‌حظه‌ای نیابد، همچنین مواردی از قبیل سهولت نگه‌داری و دوام بیشتر، گرایش به طرف مصرف پلی‌استر را تشدید خواهد كرد که این از بدیهی‌ترین دلایلی است که می‌توان به «سرمایه‌گذاری روی الیاف مصنوعی» تمرکز کرد و با استفاده از مواد اولیه‌ای که به گفته کارشناسان در کشور وجود دارد به نتیجه رسید.

تهدیدها

گزارش‌ها نشان می‌دهد باوجود محدود بودن تنوع محصولا‌ت تولیدی، میزان تولید آنها نیاز داخلی را برطرف نمی‌كند و الیافی نظیر نایلون، پلی‌وینیل، پلی‌اولفین به کلی و قسمتی از الیاف نایلون 6، اكریلیك، پلی‌استر و پلی‌پروپیلن از خارج وارد كشور می‌شوند و با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در صنعت نساجی ایران، این صنعت در بخش‌های ابتدایی و انتهایی آن درگیر حلقه‌های مفقود شده قابل‌ملا‌حظه‌ای است. با این حال در بخش ابتدایی تولید الیاف، نه‌تنها سرمایه‌گذاری در خور و متناسب با ظرفیت‌های نساجی یا در حد و اندازه كشورهای دیگر انجام نشده، بلکه ظرفیت‌های موجود نیز فرسوده شده و كارآیی لا‌زم را ندارند و چنانچه در بخش سرمایه‌گذاری روی ماشین‌آلات توجه جدی نشود؛ می‌تواند این صنعت را با مشکلات تازه‌تری نیز مواجه کند. 

پرکاربردها در ایران

بررسی‌ها نشان می‌دهد بیشترین مقدار وزنی واردات الیاف به ترتیب به اكریلیك، پلی‌استر، كنف و نایلون منسوج تایر مربوط است. پرکاربرد‌ترین لیف مصنوعی در ایران پلی‌استر است كه مصرف آن رشد بالا‌یی داشته است. كنف نیز از واردات بالا‌یی برخوردار است كه بخش مهمی از آن برای تولید فر‌ش‌های ماشینی مصرف می‌شود. مصرف بالا‌ی اكریلیك در ایران غالبا ناشی از مصرف در منسوجات مورد استفاده در منزل و به ویژه كفپوش‌های نساجی (فرش ماشینی) است. از نظر تاریخی و فرهنگی ایرانیان برای كفپوش اهمیت خاصی قائل هستند و به دلیل بهای زیاد قالی‌های دستباف و پشمی، از كالا‌ی جایگزین رقیب، یعنی فرش ماشینی اكریلیكی استفاده می‌كنند.

روند مصرف الیاف در ایران و جهان

برآوردهای مصرف و تولید داخلی و صادرات و واردات الیاف و منسوجات و مصرف الیاف نساجی در داخل كشور نشان می‌دهد الیاف پلی‌استر (شامل استیپل و فیلا‌منت) در صدر قرار دارد و پس از آن، اكریلیك در جای دوم است و پنبه سومین لیف مصرفی كشور محسوب می‌شود. در مورد پنبه، یادآور می‌شود كه واردات آن ناچیز بوده و از طرفی، مقداری از آن در قالب منسوجات پنبه‌ای و منسوجات شامل پنبه مانند قالی دستباف، صادر می‌شود. البته بها و كیفیت پنبه، نقش قابل ملا‌حظه‌ای در حجم مصرف آن ایفا می‌كند. واردات و مصرف نایلون كشور بیشتر برای تولید تایر خودرو (منسوج‌تایر)است.

برآوردها

سرمایه‌گذاری در صنعت پلی‌استر دستاوردهایی شامل افزایش سطح ارزش افزوده، رفع نیازهای داخلی و كاهش یا قطع واردات، تكمیل زنجیره تولیدات نساجی كشور، تكمیل زنجیره ارزش افزوده مبتنی بر منابع نفتی و گازی و استفاده از مزیت‌های نسبی كشور را به همراه خواهد داشت. از دیدگاه ملی، پلی‌استر یك كالا‌ی استراتژیك برای صنعت نساجی كشور (همچنین صنایع پتروشیمی) محسوب می‌شود كه هم اكنون بیش از نیمی از نیاز داخلی توسط واردات رفع می‌شود.

پایان سخن

به نظر می‌رسد صنایع تولید الیاف مصنوعی كشور متناسب با نیاز و توسعه صنایع نساجی كشور، گسترش نیافته‌اند و یكی از مهم‌ترین اقلا‌م وارداتی كشور را نخ‌ها و الیاف مصنوعی تشکیل می‌دهند. صادرات انواع الیاف مقداری كمتر از 10 درصد از كل صادرات نساجی كشور را شامل می‌شود كه در مقایسه با واردات الیاف بسیار ناچیز است و در نتیجه تراز منفی تجاری شدیدی در زمینه الیاف در كشور وجود دارد. همچنین مصرف الیاف ایران از الگوی نامناسبی برخوردار است و در‌حالی كه حدود یك درصد از مصرف الیاف در جهان را مصرف می‌کنیم، این سهم به‌صورت نامتعارفی بین انواع الیاف توزیع شده است.

سهم ما از كل مصرف الیاف اكریلیك جهان نزدیك به 5 درصد، نایلون 0/9 درصد، پلی‌استر 0/8 درصد، ویسكوز 0/5 درصد و پنبه كمتر از 0/5درصد است. باید توجه داشت كه جمعیت ایران حدود یك درصد كل جمعیت جهان است و بخش مهمی از سیاست‌گذاری‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها باید برای تصحیح الگوی مصرف الیاف كشور صورت گیرد كه از یك سو می‌تواند به مصرف بهینه‌ و سالم‌تر الیاف در بعد مصرف‌ منتهی شده و از سوی دیگر، به كاهش خروج ارز، خودكفایی صنعتی، ایجاد اشتغال و توسعه كشاورزی و صنایع پتروشیمی كشور منجر شود.