ارگانیک؛ ورای هیاهو

چند سالی است که واژه ارگانیک بین مردم دهان به دهان می‌شود و اکثر مصرف‌کنندگان تصور می‌کنند این محصولات با روش‌های خاص و در محیطی ایزوله تولید می‌شود. اگرچه شاید تا حدودی این موضوع صحت داشته باشد اما درباره محصولاتی که در داخل ایران تولید می‌شوند باید کمی با دیده تردید نگریست، زیرا تولید و توزیع این محصولات، شرایط و ضوابط ویژه‌ای دارد که رعایت آن از طرف تولیدکننده بستگی به موارد زیادی دارد که هنوز در ایران چنین قوانینی نهادینه نشده است.

وقتی در بازار قدم می‌زنید علاوه بر محصولات معمولی کشاورزی، ممکن است چشم‌تان به یکسری محصولات بیفتد که نام ارگانیک را یدک می‌کشند. این اجناس، رنگ و لعاب بهتری دارند و در بسته‌بندی‌های شکیل‌تری با قیمت بالاتر به مشتریان فروخته می‌شوند اما در این میان محصولاتی هستند که به نام سالم معروفند. شاید برای بسیاری از مردم جای سوال باشد که تفاوت میان سالم و ارگانیک در کجاست؟ اوایل سال گذشته بود که رییس سازمان ملی استاندارد در پاسخ به خبرنگار «فرصت امروز» مبنی بر تفاوت این دو واژه گفت: «محصولات سالم و ارگانیک هیچ تفاوتی با هم ندارند و این غلط مصطلحی است که بین مردم رایج شده است.»

به هر ترتیب، به نظر می‌رسد برای رسیدن به امنیت غذایی و سلامت تغذیه‌ای به معنای واقعی کلمه، رشد و توسعه کشت ارگانیک یا سالم در کشور لازم و ضروری به نظر می‌رسد اما در این میان باید موارد بسیاری را رعایت کرد که این مهم از طریق مراجعی مانند وزارتخانه جهادکشاورزی و تشکل‌های بخش خصوصی قابل کنترل و پیگیری است. اما آنطور که از شواهد پیداست، انسجام واقعی در این راستا وجود ندارد و نمی‌توان با احتمال صد در صدی به تمام محصولات ارگانیک اعتماد کرد. برای روشن شدن این موضوع، اظهارنظرهای برخی فعالان را از نظر می‌گذرانیم.

***

تولید محصولات ارگانیک بدون شناسنامه!

ابوالحسن خلیلی، دبیرکل کانون صنایع غذایی اتاق بازرگانی ایران

سلامت غذا ریشه در تولید محصولات کشاورزی و دامی ارگانیک و سالم دارد. صنعتی نشدن بسیاری از محصولات کشاورزی در کشور می‌تواند زمینه و فرصت بسیار خوبی باشد برای تولید محصولات کشاورزی و پروتئینی ارگانیک که مسئولان باید از این توانمندی به بهترین شکل استفاده کنند. در سال‌های اخیر برخی از تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و پروتئینی در کشور به سمت تولید محصولات سالم و ارگانیک رفته‌اند و استفاده از نهاده‌های شیمیایی به کمترین میزان رسیده است. با این حال اما فرهنگ استفاده از محصولات ارگانیک در کشور فراگیر نشده است.

اصولا وقتی از محصولات ارگانیک سخن می‌گوییم و موضوع فراگیری فرهنگ مصرف آن در جامعه را به میان می‌آوریم، باید به مصرف‌کننده آگاهی بدهیم که برای محصولات سالم و ارگانیک هزینه بیشتری بپردازد. این موضوع اگرچه افزایش قیمت محصولات تولید شده را به دنبال دارد همچنین بازار تقاضا نیز باید برای آن ایجاد شود. فرهنگ‌سازی در مصرف محصولات سالم و ارگانیک از آن دسته موضوعاتی است که در کشور ما مغفول مانده و به این مقوله مهم به‌عنوان رویکرد سلامت محور و پیشگیری از بیماری‌ها نگاه نمی‌کنیم. افزون بر این، مزیت‌های صادراتی محصولات ارگانیک اگر ایجاد شود بازار مناسب صادراتی برای محصولات کشاورزی و پروتئینی کشور فراهم می‌شود. قابلیت‌های کشاورزی و تولید محصولات پروتئینی سالم و ارگانیک در کشور ما فراوان است و می‌توانیم در بازارهای جهانی و منطقه‌ای حرف‌هایی برای گفتن داشته باشیم.

یکی از موانع اصلی بر سر راه تولید محصولات ارگانیک در کشور، نبود یکپارچگی و نداشتن وحدت رویه در بخش‌های نظارتی برای صدور گواهی و تاییدیه‌های ارگانیک در تولید محصولات است. براساس قانون، صدور گواهی و تعریف استانداردهای لازم برای تولید محصولات ارگانیک، باید با سازمان استاندارد باشد. در حالی که این سازمان خودش را متولی گواهی استاندارد تولید محصولات ارگانیک می‌داند اما سازمان‌ها و نهادهای دیگری مانند وزارت جهاد کشاورزی و انجمن محصولات ارگانیک نیز اقدام به صدور گواهی محصولات ارگانیک می‌کنند و به تولیدکنندگان براساس تعاریف‌ گوناگون گواهینامه هم می‌دهند.

با این تفاسیر شوربختانه هنوز یک مرجع رسمی که به‌صورت عام و فراگیر تعریف جامع و کاملی از تولید محصولات ارگانیک و سالم براساس استانداردهای بین‌المللی داشته باشد، نداریم.به این ترتیب مصرف‌کننده هم نمی‌تواند به محصولاتی که با نشان ارگانیک در بازار عرضه می‌شوند، اطمینان کند. در افق بلندمدت، نیازمند ساختار مناسبی هستیم که برای محصولات سالم و ارگانیک شناسنامه صادر کند و متقاضیان و خریداران این محصولات را از خریدشان مطمئن سازد.

***

بازار رقابتی و تاثیر آن بر تولید محصولات ارگانیک

مجتبی شادلو، رییس اتحادیه باغداران

یکی از اثرات اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها و آزادسازی قیمت‌ها در بخش محصولات باغی (به‌جز محصولات گلخانه‌ای) که در مزارع سر باز تولید می‌شوند، استفاده کمتر و بهینه‌تر از نهاده‌های کشاورزی و انواع سم و کودهای شیمیایی بود. تولیدکننده‌ها و باغداران در بازار رقابتی ایجاد شده و در قالب مدیریت اقتصادی به مهار کانون بیماری‌ها روی آوردند. به این ترتیب سم پاشی و کوددهی مزارع به کمترین حد رسید و به میزان قابل‌توجهی کاهش یافت.

همچنین مصرف کود و سم نانو نیز به میزان چشمگیری از استفاده بی‌رویه کود و سم شیمیایی در تولید محصولات باغی کاست و به این ترتیب محصولات باغی در سال‌های اخیر از نظر سلامت و کیفیت نمره قابل قبولی می‌گیرند. با اطمینان می‌گوییم که با مهار کانون‌های بیماری‌ها و آفات گیاهی، نسبت به دهه‌های گذشته محصولات باغی ما دارای مزیت و کیفیت بسیار مناسبی هستند.

در حال حاضر بسیاری از انواع سم و کود رایج در دهه‌های اخیر و نهاده‌های غیر‌استاندارد در بخش کشاورزی مصرف نمی‌شود. دیگر ملاک مصرف کود و سم شیمیایی، حواله‌ها و یارانه‌های این گونه نهاده‌ها نیست و در بازار رقابتی بهره‌برداران بیشتر به سمت نهاده‌هایی رفته‌اند که کارایی بیشتر داشته باشد. برای نمونه در سال‌های گذشته سم کنه کش نداشتیم و برای هر دوره بیماری ممکن بود هفت تا هشت دوره سم پاشی شود. اما با ورود سم‌های مناسب و مطلوب، آفت‌ها در همان دوره نخست و در ابتدای دوره ریشه کن می‌شوند و دیگر نیازی به سم پاشی‌های متوالی نیست و باقیمانده سموم روی میوه‌ها مشاهده نمی‌شود.

برای تولید محصولات ارگانیک باید مدیریت اقتصادی، باور حفظ محیط زیست و اعتقاد به تولید و مصرف محصولات سالم در کشور ایجاد شود. البته تایید یا گواهی محصولات از نظر ارگانیک و سالم بودن را باید مراجع مربوطه تعیین کنند اما اتحادیه باغداران و اعضای آن‌که تولیدکنندگان بخشی از محصولات کشاورزی کشور هستند، رویکردشان اجرای سیستم تولید محصولات سالم و ارگانیک است. حال آنچه باید تایید شود در چارچوب‌هایی قرار می‌گیرد که فیلترها یا تاییدیه‌های نهایی مراجع نظارتی باید گواهی کنند.

***

محصولات ارگانیک و ایجاد نظم فاخر و منسجم در برابر ریسک‌های غذا

محمدرضا رضاپناه

میزان توجه به تولید، عرضه، تجارت، تحقیق و توسعه و البته مصرف محصولات ارگانیک به شاخصی برای میزان توجه و اهتمام عملی مردمان یک منطقه، به سلامت و ایمنی غذا بدل شده است. ایجاد نظام هماهنگ تولید، عرضه، تجارت، تحقیق و توسعه محصولات ارگانیک نیز در گرو شناخت اصول و قواعد حاکم بر این موضوع است. برخی گزارش‌ها و اقدامات آشکارساز، میزان خطر و ریسک در زمینه آلودگی مواد غذایی گیاهی یا دامی به آلاینده‌ها، افزودنی‌ها، باقیمانده‌های سموم، کودهای شیمیایی و داروهای دامی مجاز و غیرمجاز و حتی میکروارگانیسم‌های بیمارگر را نمایانگر شده است.برای عبور از چنین مخاطراتی، تولید فرآورده‌های حاصل از کشاورزی ارگانیک که در مناطق مختلف جهان به اسامی گوناگون نظیر محصولات بیو و ارگانیك خوانده می‌شوند، راهی شاخص و ساده تلقی می‌شود.

البته این حرکت، جنبش و رویکرد به مکتبی علمی بدل شده‌است كه نه‌تنها تولید بلکه تجارت، آموزش، هنر، تغذیه و سبک زندگی را دربر می‌گیرد. محصولات ارگانیک دیگر به تولیدات گیاهی محدود نمی‌شود، فرآورده‌های صنعتی حاصله، کنسانتره، نوشیدنی‌، پوشاک، لوازم چوبی، آرایشی و بهداشتی، فرآورده‌های دامی و شیلات، در صورت اخذ گواهی ارگانیک از یکی از (حدودا) 500 شرکت گواهی‌کننده معتبر بین‌المللی، در بازارهای جهانی در قالب فروشگاه‌ها، سوپرمارکت‌ها و حتی بازارهای روز قابل عرضه هستند.

به‌علاوه رستوران‌ها و هتل‌های ارگانیک میزبان علاقه‌مندان و معتقدان به این شیوه زندگی هستند.کشاورزی ارگانیک را یک سیستم مدیریت تولید اکولوژیکی مبتنی بر افزایش و ارتقای تنوع زیستی چرخه‌های بیولوژیکی و به‌خصوص فعالیت‌های بیولوژیکی خاک تعریف کرده‌اند (رضاپناه، 1389).این نظام کشاورزی که پایه خدمات صنعتی و تجاری است، مبتنی بر اصول چرخه اکوسیستم زراعی، تنوع زیستی و حاصلخیزی بیولوژیک خاک و سلامت گیاه و عدم مصرف مواد شیمیایی مصنوعی و منطبق بر شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی هر منطقه است.در این اراضی جهت تغذیه گیاهی و حفظ حاصلخیزی خاك تا حد امکان به تناوب زراعی، استفاده از بقایای گیاهی، دامی، بقولات، كود سبز و کودهای بیولوژیک آلی اتکا می‌کنند و برای کنترل آفات، بیمارگرهای گیا‏هی و علف‌های هرز، بر روش‌های کنترل بیولوژیک و کنترل مكانیكی تکیه می‌شود.

در ابتدا چنین محصولاتی با عناوین متفاوتی که نشان از منشأ طبیعی نهاده‌های مصرف شده در آنها داشت، عرضه می‌شدند و بازار محدودی را به خود اختصاص می‌دادند اما با افزایش سطح آگاهی‌ها، این بازار رشد قابل توجهی را تجربه کرد به حدی که برنامه‌ریزان در جوامع صنعتی به منظور جلوگیری از تقلب، شاخص‌هایی را برای تولید و عرضه محصولات ارگانیک تدوین و ارائه کردند (رضاپناه، 1389، ابراهیمی و رضاپناه، 1389 و Anonymous, 1999).خوشبختانه ساختار بین‌المللی تبیین شده برای محصولات ارگانیک اجازه تقلب و ورود پیرایه را به این عرصه تنگ کرده و سیستم گواهی معتبر برای این محصولات رضایت مشتریان را جلب کرده است. به‌نحوی که کشاورزی ارگانیک را بدون این نظام گواهی‌دهی به‌شمار نمی‌آورند.پس محصولات ارگانیک دارای لوگو و نشان ارگانیک هستند.

شرکت‌های گواهی‌دهنده ارگانیک داخلی یا خارجی براساس قوانین مربوطه و ضوابط و معیارهای مشخصی این نشان را به محصولات ارائه می‌کنند. محصولاتی که فاقد نشان ارگانیک باشند، مانند محصول شناسنامه‌دار، محصولات حاصل از مدیریت تلفیقی آفات (IPM)، محصولات موسوم به سالم و حتی طبیعی به‌عنوان «ارگانیک» شناخته نمی‌شوند. به دلیل همین دقت‌ها ممکن است محصولات ارگانیک به قیمت بیشتری خریداری شوند تا ارزش افزوده بیشتری را نصیب تولیدکنندگان دقیق و زنجیره ارزش مربوطه کنند. برای ورود به بازار محصولات ارگانیک در اروپا و آمریکا کسب نشان و گواهی مربوطه الزامی است.

نشان ارگانیک اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا

در نظام تولید ارگانیک ضمن رعایت اصول چهارگانه حاکم بر آن یعنی اصول سلامت، اکولوژی، مراقبت و انصاف (Anonymous, 2014)، حفاظت از تنوع زیستی جایگاه ویژه دارد.پس نظام ارگانیک، حلقه‌ای است برای علاقه‌مندان به سلامت خاک، آب، گیاه، دام، تنوع زیستی و بشریت و مراقبت از همه آنها و انرژی و از طرفی رعایت اصول علمی و اعتدال و انصاف.رشد نظام ارگانیک به رونق گردشگری در کشور کمک خواهد کرد، چراکه افراد مقید به مصرف محصولات و خدمات ارگانیک، باید حداقل دسترسی به فروشگاه‌ها و رستوران‌های ارگانیک داشته باشند.این نظم فاخر از مرحله احساس شوق، تمایل، ضرورت و برنامه‌ریزی منتظر سرمایه‌گذاری اصولی و متناسب است.این سرمایه‌گذاری باید ناظر به تولید، بازار، تجارت و تحقیق و توسعه در نهاده‌های لازم برای این نظام باشد وگرنه تک بعدی رشد نامتوازنی خواهد داشت.

امید می‌رود قطب علمی کشاورزی ارگانیک (CEOA) به‌عنوان کنسرسیومی از دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی و از طرفی عضو TIPI با الهام از تجارب بین‌الملل بتواند این انسجام را نه‌تنها در عرصه تحقیقات و آموزش، بلکه در ارتباط با تشکل‌ها و نهادهای مطرح در این زمینه در کشور و منطقه یک گام دیگر به جلو ببرد. به‌علاوه نقش آحاد مردم و گروه‌های مختلف اجتماعی در رشد و توسعه این نظم فاخر جدی است چرا که این نظم باید درون‌زا باشد و به‌طور مصنوعی و نمایشی و حتی تقلبی رشد نخواهد کرد.از طرفی سوال می‌کنند آیا مردمان شهری آلوده‌کننده آب، خاک و هوا که زباله خود را به‌طور اصولی تفکیک نمی‌کنند و مرتب نیز بر طبل کاهش قیمت می‌کوبند و نه رعایت اصول و انصاف، می‌توانند مطالبه محصولات ارگانیک از تولیدکنندگان محصولات گیاهی، دامی و شیلات کنند؟ پاسخ اینجاست که مردمان کشور و منطقه‌ای که بیش از 12هزار سال پیش اهلی کردن گوسفند را پایه‌گذاری کرده‌اند، شایسته‌ترین برای برافراشته نگاه داشتن پرچم اصول چهارگانه ارگانیک و حتی افزون بر آن اخلاق، مهربانی و مدارا هستند.

به‌هرحال میزان توجه به تولید، عرضه، تجارت، تحقیق و توسعه و البته مصرف محصولات ارگانیک به شاخصی برای میزان توجه و اهتمام عملی مردمان یک منطقه، به سلامت و ایمنی غذا بدل شده است؛ ایجاد نظام هماهنگ تولید، عرضه، تجارت، تحقیق و توسعه محصولات ارگانیک نیز در گرو شناخت اصول و قواعد حاکم بر این موضوع است.