چالش های نظام آموزش و پرورش در ایران

نظام آموزشی ایران با چالش های متعددی از جمله کمبود منابع مالی، ساختار زیانده و تمرکز بر آموزش تئوریک مواجه است. یکی از مشکلات اصلی این نظام، وابستگی شدید به بودجه دولتی است که غالبا ناکافی است و منجر به ایجاد فشار اقتصادی بر مدارس و خانواده ها شده است. این فشار اقتصادی عمدتا در مناطقی حس می شود که خانواده ها از وضعیت مالی مناسبی برخوردار نیستند. در نتیجه، مدارس برای جبران این کمبود منابع، به دریافت شهریه های مختلف از دانش آموزان و خانواده های آنها روی می آورند که این امر خود بر شدت نابرابری های آموزشی می افزاید (مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، 1401). علاوه بر این، برنامه های درسی ایران عمدتا بر مباحث نظری متمرکز است و کمتر به جنبه های عملی و مهارتی توجه می کند که باعث می شود دانش آموزان برای بازار کار و زندگی اجتماعی آماده نشوند (صادقی و همکاران، 1400). مدارس نیز معمولا فاقد برنامه های خلاقانه و مشارکتی هستند که بتواند منابع مالی مستقل ایجاد کند و مهارت های دانش آموزان را تقویت نماید.

در مقابل، کشورهای اسکاندیناوی مانند سوئد، نروژ و... توانسته اند با رویکردهای خلاقانه و مشارکتی، مشکلات مشابه را به فرصت تبدیل کنند. یکی از این رویکردها، ایجاد برنامه های عام المنفعه است که نه تنها به تأمین منابع مالی مدارس کمک می کند، بلکه حس مسئولیت پذیری اجتماعی و مهارت های عملی را نیز در دانش آموزان تقویت می کند (Johansson et al, 2020). به عنوان مثال، در سوئد دانش آموزان ابتدایی با فروش محصولات ساده، مانند نشان های گل به خانواده ها و اطرافیان خود مشارکت می کنند. این فرآیند به گونه ای طراحی شده است که مبلغ جمع آوری شده مستقیما به حساب مدرسه واریز می شود و درصدی از این مبلغ به دانش آموزان به عنوان تشویق اختصاص می یابد (Andersson, 2018). همچنین دانش آموزان دبیرستانی در فعالیت هایی مانند نظافت شهرها، مراکز تفریحی و فضاهای عمومی مشارکت می کنند و برای این خدمات مبلغی به مدرسه اختصاص داده می شود که بخشی از آن به عنوان هزینه فوق برنامه به دانش آموزان بازگردانده می شود (Larsson, 2019).

یکی از ویژگی های برجسته این مدل ها، شفافیت مالی آن است. تمامی مبالغ جمع آوری شده مستقیما به حساب مدارس واریز می شود و رسید پرداخت به دانش آموز داده می شود تا هرگونه سوءتفاهم یا ابهام برطرف شود (Nilsson, 2020). این شفافیت باعث جلب اعتماد خانواده ها و تقویت تعامل بین مدارس و جامعه می شود.

فعالیت های خلاقانه ای که در کشورهای اسکاندیناوی طراحی و اجرا شده اند، چندین مزیت مهم دارند. نخست، این فعالیت ها بخشی از هزینه های جاری مدارس را تأمین کرده و وابستگی آنها به بودجه دولتی را کاهش می دهند. دوم، دانش آموزان در جریان این فعالیت ها مهارت هایی مانند فروش، مذاکره، مدیریت مالی و کار تیمی را می آموزند. سوم، مشارکت در این طرح ها، حس تعلق اجتماعی و مسئولیت پذیری دانش آموزان را تقویت کرده و آنها را برای ایفای نقش مؤثرتر در جامعه آماده می کند. چهارم، این فرآیند تعامل بین خانواده ها و مدارس را افزایش داده و باعث تقویت مشارکت جامعه در آموزش و پرورش می شود. علاوه بر این، ایجاد چنین طرح هایی باعث افزایش اعتماد عمومی به نظام آموزشی می شود، زیرا خانواده ها به طور مستقیم در جریان مشارکت مالی و فعالیت های دانش آموزان قرار می گیرند.

برای پیاده سازی این مدل ها در ایران، نیازمند تغییرات ساختاری و فرهنگی هستیم. نخستین گام، ایجاد چارچوب های قانونی و شفافیت مالی است تا هرگونه سوءبرداشت از منابع جمع آوری شده از بین برود. در گام دوم، باید فعالیت هایی طراحی شود که با فرهنگ و شرایط اقتصادی ایران سازگار باشد. به عنوان مثال، فروش محصولات محلی یا مشارکت در خدمات عام المنفعه می تواند جایگزین فعالیت های مشابه در کشورهای اسکاندیناوی شود. گام سوم، آموزش مهارت های اجتماعی و عملی به دانش آموزان است تا بتوانند با اعتماد به نفس بیشتری در این طرح ها مشارکت کنند. گام چهارم، جلب حمایت نهادهای خیریه و سازمان های خصوصی برای تأمین هزینه ها و اجرای موفق این طرح ها است. در نهایت، باید فرآیندهای پایش و ارزیابی مستمری طراحی شود تا نقاط قوت و ضعف این طرح ها شناسایی شده و بهبود یابد.

علاوه بر این، یکی از ابزارهای کلیدی برای موفقیت چنین طرح هایی، فرهنگ سازی در میان خانواده ها و دانش آموزان است. برای این کار، باید ارزش مشارکت در فعالیت های عام المنفعه و تاثیر آن بر توسعه مدارس و جامعه به وضوح بیان شود. برگزاری کارگاه ها و جلسات آموزشی می تواند کمک کند تا دانش آموزان و خانواده ها با اهداف و روش های این طرح ها آشنا شوند. همچنین می توان از نقش رسانه های جمعی و شبکه های اجتماعی برای تبلیغ این طرح ها بهره برد و آنها را به عنوان نمونه هایی موفق در سطح ملی و محلی معرفی کرد.

چالش های مالی و ساختاری نظام آموزشی ایران، نیازمند راهکارهایی نوآورانه، خلاقانه و عملی است. تجربه موفق کشورهای اسکاندیناوی، نشان می دهد که مشارکت دانش آموزان در فعالیت های عام المنفعه می تواند علاوه بر تأمین مالی مدارس، به رشد مهارت ها و مسئولیت پذیری اجتماعی آنها کمک کند. با بومی سازی این مدل ها و توجه به شرایط فرهنگی و اقتصادی ایران، می توان گامی مؤثر در جهت بهبود نظام آموزشی کشور برداشت. ایجاد محیطی که دانش آموزان بتوانند در آن علاوه بر یادگیری مباحث تئوریک، مهارت های عملی و اجتماعی خود را نیز تقویت کنند، نه تنها به توسعه فردی آنها کمک می کند بلکه به نفع کل جامعه خواهد بود.

منابع:

Andersson, P. (2018). Community engagement in Swedish schools: A case study. Stockholm: Swedish Education Press.

Johansson, K., Svensson, L., & Eriksson, M. (2020). Educational reforms and societal impact: The Scandinavian model. Nordic Journal of Education, 15(3), 45-60.

Larsson, A. (2019). Sustainable school financing through innovative projects. Malmö: Nordic Innovation Publications.

Nilsson, J. (2020). Transparency in school fundraising: Lessons from Sweden. Gothenburg: Scandinavian Transparency Institute.

صادقی، ح.، احمدی، م. و رضایی، ع. (1400). «بررسی چالش های نظام آموزشی ایران»، فصلنامه آموزش و توسعه، 5(2)، 15-28.
مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی. (1401). «بودجه آموزش و پرورش در ایران: تحلیل و راهکارها»، گزارش شماره 1345.