فشار تحریم به درآمد سرانه

گزارش جدید مرکز آمار ایران نشان می دهد که میزان درآمد خالص سرانه ایرانیان در 13 سال گذشته (1390 تا 1402) تا حدود 20 درصد کاهش یافته است. البته این رقم در برخی از سال ها، فراز و فرود داشته و تحت تاثیر تحولات سیاسی، کم یا زیاد شده است؛ مثلا در سال 1396 با اجرای توافق برجام، درآمد سرانه به شکل قابل توجهی بالا رفت و حتی به نزدیکی سال 1390 رسید، اما در ادامه با خروج آمریکا از برجام، میزان درآمد سرانه کاهش یافت و این روند نزولی تا سال 1399 ادامه پیدا کرد. سپس با پایان ریاست جمهوری ترامپ و روی کار آمدن بایدن اگرچه به دلیل کاهش فشار تحریمی، وضعیت اندکی بهتر شد اما هنوز فاصله زیادی تا ابتدای دهه 1390 وجود دارد.

درآمد خالص ملی سرانه، از جمله شاخص های اقتصادی است که برای سنجش سطح رفاه کشورها استفاده می شود. این شاخص نشان می دهد که اگر کیک اقتصاد (آنچه توسط مردم یک کشور تولید شده است) بین جمعیت آن کشور تقسیم شود، سهم هر شهروند به طور میانگین چقدر می شود. درآمد خالص ملی سرانه، از تقسیم تولید ناخالص ملی بر جمعیت کشور در هر سال به دست می آید. مرکز آمار ایران به تازگی در گزارشی، درآمد خالص ملی سرانه را از سال 1390 تا سال 1402 محاسبه کرده است. یافته های این گزارش نشان می دهد که اگر سهم تورم از این شاخص کم شود، درآمد سرانه ایرانیان از سال 1390 تا 1394، روند نزولی داشته و سپس با توافق برجام یک شوک مثبت را تجربه کرده است. با اینکه آثار مثبت این رخداد تا حدود دو سال ادامه داشت، اما با خروج ترامپ از برجام مجددا درآمد سرانه ایرانیان رو به کاهش گذاشت. با وجود افزایش مقطعی این شاخص در سال 1400، متاسفانه دوباره وضعیت این شاخص تا پایان سال 1402 به سمت «وضعیت نامطلوب» حرکت کرده است. در مجموع، اگر درآمد هر ایرانی در طول 13 سال گذشته به قیمت های سال 1400 بازگردانده شود، درآمد سالانه هر ایرانی در سال 1390 حدودا 22 میلیون تومان بیشتر از درآمد سال 1402 می شود.

درآمد خالص ملی سرانه یعنی چه؟

درآمد خالص ملی سرانه، از تقسیم تولید ناخالص ملی بر جمعیت کشور به دست می آید. اگر ارزش تمام کالاها و خدماتی که توسط اعضای یک ملت تولید شده با هم جمع شود، تولید ناخالص ملی به دست می آید. موضوع مهم در این شاخص، ملیت افراد است و نه مرزهای جغرافیایی؛ یعنی اگر یک ایرانی در خارج از مرزهای کشورمان زندگی کند اما خدمت یا کالایی تولید کرده باشد، ارزش آن در تولید ناخالص ملی محاسبه می شود. حال اگر برخی ملاحظات اقتصادی دیگر در این شاخص لحاظ شود، تولید خالص ملی به دست می آید. با تقسیم کردن این شاخص به جمعیت هر کشور می توان درآمد خالص ملی سرانه را به دست آورد. در واقع، درآمد ملی سرانه ایران نشان می دهد که درآمد هر ایرانی به طور متوسط در هر سال چقدر بوده است. به عبارت دیگر، اگر کیک اقتصاد ملی بین ایرانیان تقسیم شود، چقدر از آن به هر ایرانی می رسد. بنابراین این شاخص می تواند نماگر مناسبی از وضعیت رفاهی در اقتصاد ایران باشد. افزایش درآمد سرانه به عنوان سیگنالی از بالارفتن سطح رفاه و کاهش آن به عنوان نشانه ای از کمتر شدن رفاه عمل می کند. البته از آنجا که در اقتصاد ایران، تورم به شکل مزمن و در سطوح بالا قرار دارد، ارزش کالاها و خدمات تولید شده نیز دائما در حال بالارفتن است. بنابراین برای آنکه مشخص شود چقدر از این افزایش ارزش به صورت حقیقی و چقدر از آن ناشی از تورم بوده، می توان درآمد سرانه را به قیمت های یک سال مشخص بازگرداند تا اثر تورم از آن حذف شود. حال مرکز آمار در گزارش خود، درآمد ملی سرانه را به قیمت های سال 1400 بازگردانده است و با این کار می توان متوجه شد که درآمد سرانه ایرانیان مثلا در سال 1390 اگر به سال 1400 بازگردد، چه ارزشی پیدا می کند.

روند نزولی درآمد در سایه تحریم ها

یافته های مرکز آمار ایران نشان می دهد که از سال 1390 تا سال 1402، درآمد سرانه ایرانیان رو به افزایش بوده، اما زمانی که این شاخص به قیمت های سال 1400 بازگردانده شده و تورم از آن حذف می شود، نتیجه به شکل قابل توجهی تغییر می کند. براساس آمارها، سهم هر ایرانی از کیک ملی اقتصاد در سال 1390 حدود 8 میلیون تومان بوده است که معادل 110 میلیون و 500 هزار تومان در سال 1400 است؛ یعنی درآمد سرانه 8 میلیون تومانی ایرانیان در سال 1390 به اندازه 110 میلیون تومان در سال 1400 ارزش داشته است. در طول 13 سال گذشته، این رقم بالاترین سطح درآمد ملی سرانه ایرانیان بوده است. سپس با شروع تحریم های هسته ای غرب علیه ایران (تحریم نفتی، بانک مرکزی، کشتیرانی و...)، درآمد خالص ملی سرانه ایرانیان در سال 1391 با اُفت شدیدی روبه رو می شود و از 110 میلیون تومان به 92 میلیون تومان کاهش می یابد. با اینکه این شاخص تقریبا به اندازه یک میلیون تومان در سال 1392 بهبود می یابد اما در سال های 1393 و 1394 با سرعت به سمت «وضعیت نامطلوب» حرکت کرده و به کمتر از 85 میلیون تومان رسیده است. بدین ترتیب، سهم هر ایرانی از کیک ملی اقتصاد که در سال 1390 (به قیمت های ثابت 1400) برابر با 110 میلیون تومان بوده، در عرض چهار سال به اندازه 25 میلیون تومان کمتر شده و به 84 میلیون تومان رسیده است. این رقم، کمترین سطح درآمد خالص ملی سرانه ایرانیان در طول 13 سال گذشته است.

تاثیر مثبت برجام بر درآمد سرانه

با این حال، به نظر می رسد توافق برجام در سال 1394، آثار مثبت خود را در سال های بعد نمایان کرده است. این بهبود درآمد سرانه ملی به قدری مشهود است که نمی توان وجود آن را کتمان کرد. درآمد خالص ملی سرانه به قیمت های ثابت سال 1400 در سال 1395 و یک سال بعد از حاصل شدن برجام از سطحی کمتر از 85 میلیون تومان به بالای 96 میلیون تومان رسیده است. با تداوم شرایط مثبت اقتصادی، این شاخص تا رقم 100 میلیون و 600 هزار تومان در سال 1396 نیز صعود کرده است. به نظر می رسد برجام تا حد زیادی توانسته بود آثار نامطلوب تحریم های هسته ای در اوایل دهه 1390 را در سال دوم پس از اجرایی شدن آن جبران کند؛ به طوری که درآمد ملی سرانه در سال 1396 (یعنی سال دوم اجرای برجام) تنها 10 میلیون تومان کمتر از سال 1390 و قبل از شروع تحریم ها بوده است.

اما درست در زمانی که اقتصاد ایران در حال شتاب گرفتن به واسطه گشایش های اقتصادی برجام بود، دونالد ترامپ در آمریکا روی کار آمد و با «مضر خواندن برجام»، به صورت یک طرفه آمریکا را از این توافق بین المللی خارج کرد. در سال 1397 که همزمان با خروج آمریکا از برجام بود، درآمد خالص ملی سرانه ایرانیان به قیمت های ثابت تا 91 میلیون تومان اُفت کرد. یک سال بعد و با تشدید تحریم های نفتی، این شاخص تا 89 میلیون و 700 تومان نیز کاهش یافت. در سال 1400 اما تا حدودی وضعیت فروش نفت ایران بهبود یافت و به نظر می رسد یکی از نتایج مثبت گشایش در فروش نفت، افزایش درآمد خالص ملی سرانه در این سال به 90 میلیون تومان باشد.

درآمد سرانه 1402، پایین تر از 1390

با این وجود، این وضعیت بهبود ادامه نیافت و این شاخص در سال های 1401 و 1402 روند نزولی به خود گرفت. در سال 1401، تخصیص ارز ترجیحی 4 هزار و 200 تومانی به واردات کالای اساسی متوقف شد که در نتیجه آن، تورم ماهانه دورقمی در اواخر بهار این سال ثبت شد. درآمد خالص ملی سرانه نیز در همین سال به 89 میلیون و 200 هزار تومان کاهش یافت. در سال گذشته نیز این شاخص به 88 میلیون و 400 هزار تومان رسید که کمترین سطح در طول سه سال گذشته است. بنابراین در طول 13 سال گذشته، درآمد سرانه ایرانیان و سهم آنان از کیک اقتصاد به شکل قابل توجهی کاهش یافته است. به طور خلاصه، اگر درآمد هر ایرانی در طول 13 سال گذشته به قیمت های سال 1400 بازگردانده شود، درآمد سالانه هر ایرانی در سال 1390 حدودا 22 میلیون تومان بیشتر از درآمد سال 1402 می شود. به نظر می رسد «تحریم ها» و «تنش های اقتصادی»، دو عامل اصلی اُفت شدید درآمد سرانه ایرانیان است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com