گردشگری سلامت، خدمتی نوظهور در بازار محصولات گردشگری

گردشگری سلامت به‌عنوان یکی از اشکال صنعت گردشگری شامل انواع مختلفی از جمله گردشگری درمانی یا پزشکی است که از دهه 1990 رشد چشمگیری یافته است. در گردشگری پزشکی گردشگران با هدف اصلی درمان یک بیماری خاص یا انجام اعمال جراحی زیبایی به مقاصد خاص سفر می‌کنند. امروزه مهم‌ترین مقاصد این نوع گردشگری کشورهای درحال توسعه‌ای هستند که به لحاظ هزینه مقرون‌به‌صرفه اند و از نظر توسعه دانش و تکنولوژی پزشکی نیز از استانداردهای لازم برخوردارند.

گردشگری درمانی درجهان

گردشگری درمانی به مفهوم سفربه قصد درمان به خارج از کشور یا منطقه محل زندگی گردشگر است. امروزه غالبا مردم کشورهای توسعه‌یافته تمایل دارند جهت درمان به کشورهای درحال توسعه سفر کنند. به‌عنوان مثال مقصد گردشگران درمانی منطقه اروپا نیز عمدتا کشورهای واقع در منطقه آسیا مانند تایلند، هند، سنگاپور، فیلیپین، کره جنوبی، مالزی و تایوان و آمریکای شمالی است. اهداف اصلی انجام گردشگری درمانی از سوی شــهرونــدان کشــورهای توسعه‌یافته مانند امریکا و اروپا، هزینه‌های بالای درمان در این کشورها، زمان انتظار بسیار طولانی برای دریافت خدمات پزشکی، راحتی و قابل دسترس بودن سفرهای بین‌المللی، عدم پوشش بیمه مناسب درمحل زندگی، رشد چشمگیر تقاضا برای جراحی‌های زیبایی و رشد خدمات پزشکی در کشورهای در حال توسعه است.

همچنین اهداف شهروندان برخی کشورهای توسعه‌نیافته مانند سودان، سومالی، افغانستان و لیبی و کشورهای آسیایی از انجام گردشگری درمانی عدم وجود خدمات بهداشت و درمان مناسب و پرسنل پزشکی است و در کشورهای دارای جمعیت پیر هم تعداد بالای افراد مسن، کمبود پرسنل و هزینه‌های بالای مراقبت دلایل اصلی انجام گردشگری درمانی است.  گردشگری سلامت به‌عنوان چهارمین صنعت درآمدزای جهان اکنون مورد توجه بسیاری از کشورها قرار گرفته است به‌طوری‌که سالانه حدود هفت میلیون نفر با هدف درمان به کشورهای دیگر سفر می‌کنند و درآمد حاصل از آن در جهان از 40میلیارد دلار در سال 2004 به 100 میلیارد دلار در سال 2012 رسیده است. 

استانداردهای گردشگری سلامت

گردشگری سلامت به دلیل حساسیت بالا و اهمیت سلامت افراد نیازمند استانداردهایی است که این استانداردها وجود دانش فنی و علمی و همچنین زیرساخت‌های پزشکی و درمانی را شامل می‌شود. به‌طوری‌که مقاصدی که خواهان فعالیت در این نوع گردشگری هستند باید استانداردهای لازم را در راستای ارائه بهترین خدمات درمانی و پزشکی به گردشگران کسب کنند. یکی از این استانداردهای لازم برخورداری از گواهینامه JCI برای اعتبارسنجی مراکز درمانی است. به همین دلیل کشورهای درحال توسعه سعی می‌کنند تا تعداد مراکز درمانی بیشتری را مطابق با استانداردهای بین‌المللی آماده سازند تا موفق به دریافت این گواهینامه شوند. 

در بین کشورهای منطقه و رقبای ایران کشورهایی مانند امارات عربی متحده، عربستان سعودی، ترکیه، هند، مالزی و اردن تعداد قابل توجهی از این نوع بیمارستان‌ها را در سطح جهانی دارند. به‌طوری‌که در کشور هند 21، ترکیه 50، مالزی 13، اردن 10 و امارات عربی متحده 89 مرکز درمانی با گواهینامه JCI وجود دارد، اما هیچ یک از مراکز درمانی در ایران موفق به دریافت این گواهینامه نشده‌اند. همین موضوع باعث عدم تمایل گردشگران خارجی به سفر درمانی به ایران شده است. البته به غیر‌از عراقی‌ها که به‌خاطر شرایط جنگی و نابسامانی اجتماعی و عدم تمکن مالی بالا معمولا به ایران سفر می‌کنند. 

گردشگری درمانی در ایران

ایران با برخورداری از تیم‌های پزشکی متبحر در برخی رشته‌های پزشکی از جمله پتانسیل‌های گردشگری درمانی محسوب می‌شود، اما به دلیل ضعف خدمات درمانی و تجهیزات پزشکی در مقایسه با رقبا، گردشگری درمانی ایران هنوز توان ورود به بازارهایی با سطح درآمد بالاتر در جهان را ندارد. تاکنون حدود 60 بیمارستان و 50مرکز درمان ناباروری در کشورساخته شده است و همچنین پایین بودن هزینه‌های درمان در ایران در مقایسه با دیگر کشورهای اسلامی و همسایه می‌تواند ایران را تبدیل به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری سلامت به‌خصوص در جهان اسلام کند.

 براساس آمار، سالانه حدود 80 هزارنفر گردشگر به قصد درمان بیشتر از کشورهایی چون عراق، افغانستان، حوزه خلیج‌فارس و برخی کشورهای آسیای مرکزی به ایران سفر می‌کنند. اما بنابر تعریف گردشگری سلامت علاوه‌بر شهروندان کشورهای توسعه‌نیافته، غالبا مردم کشورهای توسعه‌یافته تمایل دارند جهت درمان به کشورهای درحال توسعه سفرکنند. درحالی که در ایران بیشتر گردشگرانی که به قصد درمان سفر می‌کنند از کشورهای توسعه نیافته هستند که کاهش هزینه‌های درمان نسبت به تکنولوژی، دانش علمی و فنی برای آنها اهمیت بیشتری دارد. 

برای تبدیل شدن به یکی از قطب‌های گردشگری سلامت درمنطقه خاورمیانه هنوز مشکلات بسیار زیاد و جدی وجود دارد. سخت و طولانی بودن پروسه صدور ویزای پزشکی و نبود تضمین برای صدور چندباره این ویزا درطول درمان، نبود تجهیزات مدرن پزشکی در بسیاری از بیمارستان‌های کشور، نبود امکان جابه‌جایی پول از طریق کارت‌های اعتباری و حمل پول به‌صورت دستی به داخل کشور و نگهداری آن در طول سفر درمانی از سوی بیمار و همراه او، نبود پوشش‌های بیمه‌های بین‌المللی درکشور، عدم برخورداری بیمارستان‌ها و مراکز درمانی کشور از گواهینامه‌های بین‌المللی، ضعف زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل به‌ویژه حمل‌و‌نقل هوایی کشور، ضعف برنامه‌های بازاریابی و اطلاع‌رسانی و ضعف نظام جذب و توزیع گردشگران درمانی از جمله مهم‌ترین ضعف‌های حاکم در این بخش است.

ازسوی دیگر وجود تیم‌های پزشکی و درمانی متبحر درکشور، تمایل کشورهای همسایه و به‌ویژه مسلمان برای استفاده از خدمات درمانی ایران، تخصص ویژه در برخی رشته‌ها مانند ناباروری، مزیت ناشی از کاهش ارزش ریال و درنتیجه کاهش قیمت خدمات به‌ازای هر دلار و برخورداری از ثبات سیاسی و امنیت داخلی ازجمله فرصت ها و نقاط قوت فراروی توسعه این بخش است.

به منظور برنامه‌ریزی صحیح در این بخش دولت باید با ارائه تسهیلات و وام‌های کم‌بهره به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی اقدام به واردات تجهیزات مدرن پزشکی کند تا بیمارستان‌ها و مراکز درمانی گواهینامه بین‌المللی لازم را کسب کنند. همچنین معافیت مالیاتی برای سرمایه‌گذارانی که خواهان سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری سلامت هستند باید در دستورکار دولت قرارگیرد به‌طوری‌که کشور ترکیه با تمرکز بر گردشگری سلامت برنامه‌های راهبردی گسترده‌ای را از طریق سرمایه‌گذاری و ایجاد مناطق آزاد و معاف از مالیات درحوزه گردشگری سلامت ایجاد کرده است. 

لزوم تخصیص وام‌های کم‌بهره به سرمایه‌گذاران

محمدکاوه، رییس کمیسیون گردشگری و خدمات اتاق بازرگانی ایران، درخصوص وضعیت گردشگری درمانی ایران به «فرصت امروز»، می‌گوید: درحال حاضر به منظور توسعه بخش گردشگری سلامت فضای بسیار مطلوبی درکشور ایجاد شده به‌طوری‌که روزانه برمیزان آمار گروه‌های مختلفی که دارای امکانات، تجهیزات و مراکز درمانی برای گردشگری سلامت هستند، اضافه می‌شود.

کاوه تصریح می‌کند: با توجه به درآمدزایی بسیاربالای بخش گردشگری درمانی، درحال حاضر بسیاری از تورگردانان کشور به‌صورت فردی و گروهی خواهان جذب توریست‌های بین‌المللی و داخلی در راستای گردشگری سلامت هستند.  رییس کمیسیون گردشگری و خدمات اتاق بازرگانی ایران می‌افزاید: فرهنگ بسیار خوبی درخصوص توسعه بخش گردشگری سلامت در کشور ایجاد شده که استمرار این فرهنگ هم مستلزم حمایت همه‌جانبه دولتمردان است به‌طوری‌که درحال حاضر توجه سرمایه‌گذاران بخش خصوصی که خواهان سرمایه‌گذاری دربخش‌های درآمدزای اقتصادی هستند، به سمت سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری سلامت معطوف شده است.  

وی با اشاره به اینکه علاوه بر پزشکان متخصص و فوق‌تخصص، بسیاری از سرمایه‌گذاران بخش خصوصی خواهان هزینه سرمایه خود در بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله حوزه گردشگری سلامت هستند، ادامه می‌دهد: در بسیاری از کشورهای دنیا سرمایه‌گذار صددرصد سرمایه اولیه را نمی‌پردازد به همین دلیل سرمایه‌گذار بخش خصوصی نیازمند دریافت تسهیلات و حمایت‌های دولت در راستای اخذ مجوزهای لازم، واردات و خرید تجهیزات مدرن پزشکی است.

 رییس کمیسیون گردشگری و خدمات اتاق بازرگانی ایران می افزاید: در حال حاضر بسیاری از گردشگران خارجی از کشورهایی مانند عراق، سوریه، افغانستان و حوزه خلیج‌فارس با هدف اصلی درمان یک بیماری خاص مانند انجام اعمال جراحی چشم و ناباروری و زیبایی به مقاصد خاصی از کشور به‌ویژه استان‌های خراسان رضوی، فارس، تهران، خوزستان، آذربایجان غربی و مازندران سفر می‌کنند.  کاوه درخصوص استفاده از آب‌های گرم معدنی برای درمان و سلامت می‌افزاید: درشهر لاریجان منطقه‌ای به نام آب گرم لاریجان وجود دارد که در این منطقه با حمایت سرمایه‌گذاران بخش خصوصی هتلی برای استفاده از آب‌های جوشان معدنی ساخته شده است، به‌طوری‌که آب‌های معدنی به‌صورت مستقیم توسط لوله‌هایی از سرچشمه به داخل وان یا استخرهای موجود در هتل سرازیر می‌شود.  

وی ادامه می‌دهد: نکته‌ای که حائز اهمیت است اینکه ازسوی سرمایه‌گذار درمنطقه لاریجان هتل ساخته شده، اما مابقی زیرساخت‌ها از جمله توسعه و مرمت جاده‌های دسترسی، امکانات شهری و عمران و آبادی حاشیه از سوی دولتمردان فراهم نشده، که این امر باعث کاهش استقبال از این هتل از سوی گردشگران خارجی و داخلی به منظور توسعه بخش گردشگری درمانی شده است. رییس کمیسیون گردشگری و خدمات اتاق بازرگانی ایران می افزاید: به علت عدم ایجاد زیرساخت‌ها از سوی دولتمردان، مدت زمان استفاده از هتل لاریجان 50 درصد سال را هم شامل نمی‌شود بنابراین دوره خواب هتل بسیار زیاد و ساخت این هتل تاکنون برای سرمایه‌گذار درآمدزایی خوبی نداشته است. 

کاوه می‌افزاید: دولت درخصوص توسعه بخش گردشگری سلامت در حوزه استفاده از آب‌های گرم معدنی در راستای ساخت هتل‌های زنجیره‌ای درشهرستان سرعین، رامسر و آب گرم لاریجان، باید وام‌های بدون بهره یا با اقساط بلندمدت به سرمایه‌گذاران بخش خصوصی ارائه دهد. 

عراقی‌ها بیشترین گردشگران درمانی شهر تهران

محمدعلی فرخ‌مهر، رییس اتحادیه هتل‌ها و هتل‌آپارتمان‌های تهران، درخصوص اینکه از نظر اعمال جراحی چشم شهر تهران حرف اول را در منطقه خاورمیانه می‌زند، آیا درخصوص ساخت هتل‌های بین‌المللی در این شهر به منظور رفاه گردشگران خارجی در راستای توسعه گردشگری سلامت اقدامی صورت گرفته، به «فرصت امروز»، می‌گوید: عمدتا گردشگرانی که برای معالجه به شهر تهران سفر می‌کنند از کشور عراق هستند که این افراد از نظر درآمد در سطح پایینی قرار دارند. 

فرخ‌مهر با بیان اینکه تعداد هتل‌های پنج‌ستاره درشهر تهران کم نیست، اضافه می‌کند: معمولا مردم کشورهای عربی همسایه به‌ویژه عراق برای اعمال جراحی چشم به بیمارستان فارابی مراجعه کرده و در هتل‌های دو یا سه‌ستاره یا مهانپذیرهای خیابان قزوین مستقر می‌شوند.

وی تصریح می‌کند: افرادی که به شهر تهران برای درمان بیماری سفر می‌کنند از اقشار بسیارضعیف محسوب می‌شوند و به هیچ‌وجه دنبال هتل‌های پنج‌ستاره نیستند، مگر ایرانیان مقیم کشورهای اروپایی که برای انجام اعمال جراحی چشم، دندان و زیبایی به علت پایین بودن هزینه‌های درمان به ایران آمده و در منازل دوستان و اقوام یا در هتل‌های چهار و پنج ستاره تهران اقامت می‌کنند. 

فرخ‌مهر باتاکید بر اینکه بیماران کشورهای اروپایی برای معالجه به ایران سفر نمی‌کنند، اضافه می‌کند: کشورهای اروپایی و امریکایی از سطح تکنولوژی، دانش علمی و فنی بسیاربالایی برخوردار هستند و همچنین مردم این کشورها تحت پوشش بیمه‌های کامل دولت قرارگرفته‌اند، به همین دلیل سفر به ایران برای درمان بیماری به هیچ عنوان عقلانی نیست. 

انصراف سرمایه‌گذاران در پی ضوابط و قوانین سخت

اگرچه گردشگری درمانی با هدف انجام جراحی‌های زیبایی یا درمان بیماری‌های خاص در چند دهه اخیر رشد یافته، اما پیشینه گردشگری با هدف سلامت و آرامش بسیار قدیمی‌تر است به‌طوری‌که در دوره باستان از آب‌های معدنی برای درمان و سلامت استفاده می‌شده است. هتل لاله سرعین یکی از هتل‌هایی است که در این راستا خدماتی ارائه می‌دهد.

مسئول این هتل در پاسخ به اینکه چرا تاکنون هتل‌های زنجیره‌ای و بین‌المللی برای توسعه بخش گردشگری سلامت به‌ویژه آبدرمانی ساخته نشده، به «فرصت امروز»می‌گوید: در این دو سال اخیر آمار ورود گردشگران حاشیه خلیج‌فارس و حتی شرق دور به شهرستان سرعین بسیار افزایش پیدا کرده است، به‌عنوان مثال چندی پیش گروهی گردشگر از کشور ژاپن به منظور استفاده از مناظر طبیعی و آب‌های جوشان معدنی به شهرستان سرعین سفر کرده بودند. این مسئول، با بیان اینکه حدود 11 چشمه آب گرم معدنی در شهر سرعین وجود دارد، می‌افزاید: معمولا گردشگران به مکان‌های آبدرمانی با امکاناتی چون سونا، جکوزی و غیره تمایل دارند به همین دلیل گردشگران خارجی که به این هتل مراجعه می‌کنند، برای آبدرمانی به قسمت پاویون مخصوص برای مهمانان مجتمع آبدرمانی سبلان فرستاده می‌شوند.

وی با بیان اینکه درشهرستان سرعین حدود 250 هتل‌آپارتمان، آن هم با درجه دو یا سه ستاره وجود دارد، تصریح می‌کند: در شهرستان سرعین علاوه بر ضرورت ساخت هتل‌های بین‌المللی، باید در داخل هتل‌ها به منظور توسعه گردشگری سلامت و آبدرمانی وان‌های آب گرم خصوصی برای گردشگران ساخته شود اما از سوی سازمان آب و فاضلاب مجوز لوله‌کشی آب گرم معدنی از چشمه به هتل‌ها داده نمی‌شود.

این مسئول تصریح می‌کند: ایران می‌تواند از نظر آبدرمانی بسیار حائز اهمیت باشد به‌طوری که شهر کوچکی در کشور هلند که دارای آب گرم معدنی است، با ارائه تسهیلات به سرمایه‌گذاران و امکانات شهری از سوی دولت، به یکی از جاذبه‌های توریستی آبدرمانی جهان تبدیل شده است. وی می‌گوید: چنانچه سرمایه‌گذار بخش خصوصی خواهان ساخت هتلی همراه با امکانات آبدرمانی درشهرستان سرعین باشد، متاسفانه از سوی دولت همکاری‌های لازم انجام نمی‌شود به‌طوری‌که با گذاشتن  ضوابط و قوانین سخت، معمولا سرمایه‌گذار از انجام هدف خود منصرف می‌شود.