گذشته، حال و آینده، عابر کوچه‌های موزه

هفته میراث فرهنگی است و یکی از روزهایش مزین به نام روز جهانی موزه‌. بنابراین نوبتی هم که باشد، نوبت موزه است و باید درباره موزه بنویسیم که اتفاقا بهانه قابل دفاع بسیاری از گردشگران برای بستن کوله‌بار سفرشان هم است‌. در حقیقت یکی از مهم‌ترین شاخه‌های گردشگری موزه‌گردی است که امروزه یکی از مهم‌ترین مقاصد گردشگری دنیا به شمار می‌رود‌. در واقع شهرهای بسیاری در دنیا وجود دارد که نام‌شان به نام موزه‌ای مشهور گره خورده و به نوعی آن موزه هویت شهر را رقم زده است‌. پاریس و موزه لوور، موزه آرمیتاژ در سن پترزبورگ روسیه، نگارخانه ملی لندن و. . ‌. از این جمله‌اند‌.

***

اما موزه‌داری چیست و اصولا به چه مکان‌هایی می‌توان موزه گفت‌. در این راستا باید تعاریفی از موزه ارائه دهیم‌. شاید بسیاری از افراد را تصور بر این باشد که موزه یعنی مکانی با نورپردازی خوب برای نمایش اشیای باستانی و عتیقه و به طور کلی قدیمی‌. هر چند چنین تصوری هم راهی به دهی دارد اما امروزه موزه‌داری نیز همگام با رشد جنبه‌های مختلف اجتماع، شاهد رشد و تغییراتی بوده است‌. یعنی دیگر مکانی به صرف داشتن اشیایی قدیمی موزه نیست‌. امروزه موزه‌ها اشکال متنوعی به خود گرفته‌اند‌. هر چیزی در جهان اطراف ما می‌تواند موزه‌ای داشته باشد‌ و توجه به وجوه نوین ایجاد موزه می‌تواند به رشد هر چه بیشتر این شاخه پرطرفدار گردشگری کمک کند‌.

به لحاظ مقیاس هم موزه دارای چند شاخه است‌. موزه محلی که در تعریفی که از آن ارائه می‌کنند مخاطبان آن را مربوط به یک محله می‌دانند‌. این نوع موزه‌ها زیربنایی کمتر از 5هزار متر دارند‌. موزه‌های استانی نوع دیگری از موزه‌ها هستند که مخاطبان‌شان مردم یک استان می‌توانند باشند. مثلا به لحاظ مردم‌شناسی، باستان‌شناسی، هنر و غیره‌. موزه منطقه هم تقسیم‌بندی دیگری است که در حوزه موزه‌ها انجام شده است‌. اما شاید مهم‌ترین موزه‌ها، موزه‌های ملی باشند که محدوده وسیعی از فرهنگ و تمدن یک کشور را در‌بر‌می‌گیرند و با زیربنای بیش از 20هزار‌متر‌مربع احداث می‌شوند‌.

انواع موزه‌ها

موزه‌ها به لحاظ شکل و شمایل و ساختار به چند دسته تقسیم می‌شوند‌. موزه‌های مسقف یکی از این انواع موزه‌ها هستند که در فضای بسته قرار گرفته‌اند‌. موزه‌های فضای باز نوع دیگری هستند که به چند نوع تقسیم می‌شوند:

1-‌ سایت‌موزه‌ها که محوطه‌های باستانی و سایت‌ را در برمی‌گیرند که فصول مختلف کاوش‌های باستان‌شناسی را از سر گذرانده‌اند و مورد بازدید کارشناسان، متخصصان و گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرند‌.

2-‌ نمونه‌های دیگری از این قبیل اکوموزه‌ها هستند که به سایت‌ها و محوطه‌های طبیعی زنده اطلاق می‌شوند و هویت و ارزش بارز و زنده یک منطقه را به نمایش می‌گذارند و جوامع محلی از طریق آن میراث فرهنگی و طبیعی خود را به منظور دستیابی به توسعه پایدار معرفی، تفسیر و مدیریت می‌کنند‌.

3- باغ‌موزه‌ها نمونه دیگری از موزه‌هایی هستند که در فضای باز قرار گرفته‌اند‌. باغ‌های گیاه‌شناسی، باغ‌های دارای مجموعه تاریخی-فرهنگی و باغ‌های محل رویدادهای تاریخی و فرهنگی از این دسته‌اند‌.

4-‌ موزه‌های سیار هم از جمله موزه‌های روباز هستند‌. این موزه‌ها به طور موقت و به جهت افزایش آگاهی و آموزش عمومی تشکیل می‌شوند‌.

5-‌ بافت موزه هم از جمله موزه‌های واقع در فضای باز است که به لحاظ پتانسیل‌های موجود در حکم موزه عمل می‌کند‌.

6-‌ پارک‌موزه‌ها با زیربنای علمی که با هدف آموزش علوم و مهارت‌ها ایجاد می‌شوند، نمونه دیگر موزه در فضای باز هستند‌. پارک موزه‌های حیات وحش و پارک موزه راهنمایی و رانندگی از این جمله‌اند‌.

موزه‌ها به لحاظ موضوع

اگر بخواهیم از نظر موضوعی در مورد موزه تقسیم‌بندی خاصی انجام دهیم باید به ساختار سنتی این تقسیم‌بندی رجوع کنیم که موزه‌ها را در دسته‌های تاریخی، هنری و علمی تقسیم می‌کنند‌. مثلا در تقسیم‌بندی تاریخی باستان‌شناسی و مردم‌شناسی را قرار می‌دهند‌. در دسته هنری‌ها نسخ خطی، مفاخر و مشاهیر، هنرهای سنتی، صنایع‌دستی و هنرهای معاصر را جای می‌دهند و در دسته علوم از علوم و فنون، علوم طبیعی و علوم اجتماعی نام می‌برند‌.

پر واضح است که دسته‌بندی‌های بسیار ریزتری هم می‌توان ارائه داد‌. مثلا هنر را به انواع هنر می‌‌توان تقسیم‌بندی کرد و برای آثار هر کدام موزه‌ای ترتیب داد‌. همچنین موزه‌های مربوط به طبیعت و محیط‌زیست و گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی را می‌توان ذیل علوم دسته‌بندی کرد‌. هر چند در کشور هنوز جای خالی بسیاری از موزه‌هایی از این قبیل به چشم می‌خورد‌. در حقیقت، هنوز به موضوع موزه‌داری به‌صورت جدی و مستمر توجه نکرده‌ایم و اگر این‌همه آثار تاریخی و هنری از ازمنه گذشته و از مناطق مختلف ایران به دست نمی‌آمد، شاید همین تعداد موزه‌ را هم نداشتیم‌. البته خبرهای خوشی مبنی بر ایجاد موزه‌های مختلف و متنوع شنیده می‌شود‌.

موزه‌داری، گردشگری میراث

اصطلاح میراث امروزه تنها به آثار تاریخی اطلاق نمی‌شود‌، بلکه میراث علمی، ادبی، زیست‌محیطی، گونه‌های گیاهی، گونه‌های جانوری، صنایع‌دستی، گونه‌های میوه و سبزیجات خاص هر منطقه و کشور و..‌. همگی می‌توانند موضوعاتی جذاب و دیدنی برای ایجاد موزه باشند‌. کما اینکه در سطح جهان نیز اتفاقاتی از این قبیل بسیار رخ داده است‌. شاید برای شما جای شگفتی باشد که در آلمان، بلژیک، دانمارک، کانادا و آمریکا موزه‌ای وجود دارد تحت عنوان موزه سیب زمینی‌ یا موزه انواع میوه‌ها در ژاپن و آمریکا و بسیاری از کشورهای دیگر‌.

میانگین جهانی تعداد موزه

براساس آمار موجود میانگین جهانی برای برخورداری كشورهای در حال توسعه از موزه 300 موزه است‌ و از آنجا که در ایران فعلی حدود 500 موزه داریم، می‌توان گفت ایران از نظر داشتن فضاهای موزه‌ای در كشور از میانگین جهانی بالاتری برخوردار است‌. البته این مقایسه در ارتباط با کشورهای در حال توسعه است و در قیاس با کشورهای توسعه‌یافته اوضاع موزه ایران خیلی خوب نیست‌. مثلا کشوری چون آلمان با ۷۰ میلیون‌نفر جمعیت بیش از ۸۵۰۰‌موزه فعال دارد ولی کشور ما با ۷۵‌میلیون نفر جمعیت حدود 500 موزه فعال دارد و همین موضوع هم باعث شده است که برخی موزه‌ها به انبارهای نمایش آثار تبدیل شدند‌. در حالی که این فاصله فاحش نه به دلیل عدم برخورداری کشور ما از مواهبی برای موزه‌داری است، بلکه دلیل امر بیشتر به این مسئله برمی‌گردد که ما در امور موزه‌داری به وجوه جدید این رشته توجهی نداریم و هنوز هم عموم موزه‌های ایرانی میراث تاریخی و اموال منقول و عتیقه است تا مثلا توجه به ایجاد رشته‌های جدید موزه‌داری‌. مانند ایجاد موزه گونه‌های گیاهی یک منطقه خاص‌.

از طرفی، در ایران موزه اقوام و ملل دیگر هم رونق چندانی ندارد و مثلا اگر کسی بخواهد نمونه‌های پوشاک مردم آمریکای جنوبی یا بومیان آمریکا را ببیند به کدام موزه ایران باید رجوع کند؟ یا گونه‌های جانوری آسیای میانه یا کشورهای اسکاندیناوی را مثلا در کدام موزه می‌توان دید؟ در حالی که موزه‌های مشهور جهان در بریتانیا و فرانسه و روسیه و غیره بخش عظیمی از فضای خود را به آثار اقوام و ملل دیگر اختصاص داده‌اند. نمونه بارز چنین امری نیز آثار تاریخی و فرهنگی ایرانی در موزه‌های مشهور دنیاست‌. توجهاتی از این قبیل و گسترش امر موزه‌داری هم به لحاظ اقتصادی قابل توجه است و هم اینکه یادگارهای فرهنگی و بومی و منطقه حفظ می‌شود که در نهایت به غرور ملی و حفظ هویت جمعی کمک می‌کند‌.

جای خالی موزه در سبد مصرفی مردم

با اینکه براساس آماری که مسئولان ارائه می‌کنند، در سال گذشته بیش از 18میلیون نفر از گردشگران داخلی و حدود 2 میلیون گردشگر خارجی از موزه‌های سراسر کشور بازدید کرده‌اند اما باز هم نمی‌توان کم‌رنگ‌بودن فرهنگ موزه‌دیدن مردم ایران را نادیده گرفت‌. تا جایی که مثلا در سبد تفریحی و فرهنگی ایرانیان پارک، سینما و غیره وجود دارد ولی موزه در سبد فرهنگی‌شان نیست بنابراین این موضوع در ابتدا به فرهنگ‌سازی برمی‌گردد‌. همچنین تعداد موزه‌های ایران نسبت به کشورهای دیگر خیلی کم است، به طوری که کشور آلمان با 70 میلیون نفر جمعیت بیش از 8500موزه فعال دارد ولی ایران با 75 میلیون نفر جمعیت حدود 500موزه فعال دارد که بسیار کم است و فراگیری لازم را ندارد و همین موضوع هم باعث شده که موزه‌ها به انبارهایی تبدیل شوند که هر از گاهی آثاری را به نمایش می‌گذارند‌.

البته عامل سومی هم در این میان وجود دارد که باید به آن هم پرداخت و آن ضعف موزه‌ها در نوع ارائه آثار و نبود نورپردازی‌های مناسب و ویترین‌های خوش‌آب و رنگ است که خیلی باید روی آن کار شود‌. البته در سال‌های اخیر کارهایی شروع شده است، مثلا موزه علوم و فناوری یکی از موزه‌هایی است که نوین‌ترین متدهای نمایش و بهترین نوع چیدمان و ارائه را نه تنها در نمایش آثار بلکه در برقراری دیالوگ با مخاطب که باعث حس رضایت و تکرار در بازدید می‌شود در سرلوحه کارش قرار داده و به نتیجه رسیده است، این موزه جزو موزه‌های نوپایی است که از پس افزایش بازدیدکننده خود برآمده است‌.

موزه‌های مشهور ایران

موزه پارس: عمارتی در باغ نظر شیراز معروف به عمارت کلاه فرنگی وجود دارد که در زمان کریم‌خان زند برای اقامت مهمانان و سفرای خارجی احداث شد‌. این مکان در سال 1315 به موزه تبدیل شد و تا سال 1350 پذیرای بازدیدکنندگان بود‌. بعد از آن به مدت 10سال برای بازسازی و مرمت تعطیل شد‌. عمارت این موزه یک تالار مرکزی گنبددار و چهار شاه‌نشین جانبی دارد و نمای آن با کاشی‌کاری و مقرنس کاری بی‌نظیر مزین شده است‌. اشیای به نمایش درآمده در این موزه اغلب کتب خطی نفیس و اشیای سفالی و فلزی است‌.

موزه مردم‌شناسی: موزه مردم‌شناسی تهران در سال 1312 در دوره پهلوی اول تاسیس و در سال 1316 رسما گشایش یافت‌. این موزه با مجموعه‌ای از اشیایی که از مساجد و تکایا و هدایای مردم بود کار خود را آغاز کرد‌. شیوه معماری آن تلفیقی از معماری ایران و یونان است.

موزه ایران باستان: موزه ایران باستان با زیربنای ۲۷۴۴متر مربع نخستین موزه ملی ایران و موزه مادر است و همزمان با مجموعه کاخ دادگستری شهربانی، وزارت امور خارجه، وزارت جنگ و سر در باغ ملی بنا شد‌. ساخت این بنا زیر نظر آندره گودار در سال ۱۳۱۴ هـ.‌ش آغاز شد و در سال ۱۳۱۶ گشایش یافت و مورد بهره‌برداری قرار گرفت‌. در طبقه اول این موزه آثار پیش از تاریخ و تمدن و هنر ایرانی از هزاره ششم پیش از میلاد و نیز کتیبه‌های سنگی، آثار سفالی، زیلوها و لوح‌های گلی، نقوش برجسته، مجسمه‌های فلزی و سنگی، تابوت‌های سفالی و سفال لعاب‌دار، یادگار عهد هخامنشیان، پارت‌ها، اشکانیان، سلوکی‌ها و ساسانیان به نمایش گذاشته شده است‌. از مشهورترین آثار این بخش، پلکان تخت جمشید، مجسمه سردار اشکانی، جام طلایی هخامنشی و قطعه‌ای سرامیک از کاخ آپادانای شوش با نقش سرباز پارتی است‌. طبقه دوم موزه به آثار دوره اسلامی اختصاص دارد و در آن آثار هنری، نسخه‌های خطی، سکه‌های دوره‌های مختلف، نقاشی و قطعاتی پارچه و فرش بازمانده و از دورترین اعصار حفظ می‌شود‌. این موزه در خیابان امام خمینی و ابتدای خیابان ۳۰ تیر واقع است‌.

موزه جانورشناسی و حشره‌شناسی کشور: در سال 1307هجری شمسی نخستین موزه جانورشناسی و حشره‌شناسی کشور به همت دکتر جلال افشار در بنگاه دفع آفات تاسیس شد‌. اکنون این موزه با وسعت 2هزار مترمربع در سه طبقه از نظر ساختار علمی یکی از موزه‌های باارزش کشور است.

موزه جواهرات ملی: پیشینه جواهرات ملی ایران به عصر صفویه برمی‌گردد که پایه گنجینه دولت یعنی مجموعه‌ای جدا از اموال شخصی پادشاه گذاشته شد و کارشناسانی مامور خرید، ارزیابی و حفظ گوهرها و تزیینات کمیابی شدند که گاه شهرت جهانی داشت‌. پس از مرگ نادرشاه این مجموعه در 250 سال گذشته تغییر چندانی نکرده و از گنجینه‌هایی است که در عین پربها بودن نمی‌توان قیمتی برای آن قائل شد‌. این موزه در خیابان فردوسی، روبه‌روی سفارت آلمان واقع است‌.

موزه‌های جهان

موزه متروپولیتن که در نیویورک آمریکا واقع است آثاری از رم باستان، یونان باستان و ایران باستان درآن نگهداری می‌شود‌. موزه توپکاپی استانبول ترکیه که علاوه بر آثار تاریخی و تابلوهای نقاشی ارزنده و جواهرات گرانبها دارای معتبرترین موزه اسلامی است‌، نخستین قرآن‌های اسلامی و نخستین روکش حجرالاسود و پرده کعبه معظمه و آثار ارزنده دیگر اسلامی در آن نگهداری می‌شود‌.
موزه هنرهای زیبای بلژیک هم بزرگ‌ترین نقشه جهان را در خود جای داده است‌. بریتیش میوزیوم لندن نیز که از بزرگ‌ترین موزه‌های جهان به حساب می‌آید‌ در سال 1753 تاسیس شده است‌. کتابخانه این موزه در جهان کم‌نظیر است‌. استوانه کوروش در این موزه نگهداری می‌شود. موزه لوور، در شهر پاریس در کشور فرانسه واقع شده است‌. موزه لوور از سال 1793میلادی تا به ‌امروز به‌عنوان موزه عمومی فعال بوده است‌. بیش از 35 هزار اثر هنری در هشت بخش مختلف موزه لوور نگهداری می‌شود‌. تمرکز موزه لوور روی هنر، تاریخ بشر و فرهنگ است‌.