گذری بر تاریخچه مدیریت منابع انسانی

 مدیریت منابع انسانی مانند سایر رشته های علمی سیری تاریخی را تاکنون سپری کرده است که مرور این تاریخچه نه تنها گذری بر گذشته این علم است، می تواند نشان دهد که بعضا سازمان ها و شرکت های کنونی چقدر با دانش روز دنیا فاصله دارند.

1- برده داری

نخستین رویکردی که می توان در مورد کارکنان در نظر گرفت، در دوره برده داری وجود داشته است. در دوره ای که برده داری رواج داشت، نیروهای انسانی به سه بخش در جامعه تقسیم می شدند:

- کسانی که برای خود کار می کردند و محصول خود را در بازار عرضه می کردند.

- برده داران

- برده ها

گروه اول نیروی انسانی خود را از طریق همسر و فرزندان تامین می کردند، بنابراین شاهدیم تکثر فرزندان بسیار در بین آنها ارزشمند بود و ترجیح می دادند که فرزندانشان مذکر باشند تا بتوانند از ایشان به عنوان نیرویی مفید در کارهای یدی مانند امور کشاورزی، باغداری، دامپروری، صیادی و اموری از این دست به خوبی استفاده کنند.

گروه دوم یعنی برده داران متناسب با اصول اخلاقی که به آن معتقد بودند، با برده های خود رفتار می کردند. اما به طور کلی برده ها کسانی بودند که هیچ نوع ساعت کار، شرح وظایف، شرایط کار و قاعده منظمی در کارکردشان وجود نداشت و کلا تابع نظر مالک بودند. مالکین هم هر نوع کاری و در هر ساعتی را به آنها ارجاع می دادند.

گاهی اوقات این کارها خارج از دامنه اخلاق و انسانیت بود و گاه نیز بدون توجه به ساعت روز و شب یا نیاز به زمان استراحت، کار ارجاع می شد. مالک تصمیم می گرفت چه زمانی و به چه ترتیبی در مورد تشویق و تنبیه اقدام کند.

وجود اسکلت های باقی مانده در پی و دیواره ساختمان های باستانی دنیا نشان می دهد که برده هایی که در حال ساخت آن سازه بودند چنان بی ارزش به حساب می آمدند که یا در هنگام ساخت آن بنا فوت شده بودند و در همان جا در میان «جرز دیوار» دفن می شدند؛ چرا که ارزشی برای انجام مراسم تشییع و خاک سپاری نداشتند یا برده هایی بودند که «نافرمانی» کرده و مجازات ایشان زنده به گور شدن در میان دیوار بود.

برده همین قدر که غذایی برای خوردن و حیات اولیه می داشت از نظر مالک کفایت می کرد و مالکین هیچ گونه توجهی به ساعت، شرایط کار، مزایا و پاداش، آموزش و... نداشتند.

به همین دلیل است که اسناد به جا مانده از تاریخ ایران بسیار با ارزش هستند. چراکه چندصد سال قبل از کشورهای پیشرفته کنونی، نشان از آن دارد که برای کارگران شاغل، ساعت کار، شرایط کار، حقوق و مزایا، قواعد استفاده از کار زنان و شرایط کار زنان باردار و کودکان تعریف  شده بود. تعریفی که صدها سال بعد و از طریق نهضت های کارگری در کشورهای پیشرفته به دست آمد.

مستندات فراوانی در زمینه دوره برده داری وجود دارد که مبتنی بر آنها داستان ها و فیلم های فراوانی به رشته تحریر درآمده یا ساخته شده است، از آن میان پیشنهاد می شود فیلم «12 سال بردگی» که در سال های اخیر ساخته و برنده جایزه اسکار نیز شده را مشاهده کنید تا برخی از رفتارهایی که با برده ها رواج داشت را دریابید. براساس گزارش های موجود، برده داری به شیوه های مدرن در بعضی از کشورها و سازمان ها در حال استفاده و رواج مجدد اما غیرقانونی است.

2- ارباب – رعیت

دوره ارباب – رعیت، دوره ای است که تفاوت هایی نسبی با برده داری دارد. رعیت، گاه خود، مالک زمین یا خانه ای بوده و گاه در مکانی که ارباب مشخص می ساخت زندگی می کرد. اگرچه رفتار ارباب - رعیت گاه به صورت برده داری هم سوق می یافت و فاقد حد و مرزهای اجرایی و اخلاقی هم می شد، اما می توان شواهدی را یافت که در این مقطع، شرایطی عمومی برای  افراد شاغل وجود داشته است. شرایطی مشابه ساعت کار، شرح وظایف و غیره.

از نکات جالب دوره ارباب – رعیت می توان به تاثیر سلسله مراتب در معماری اشاره کرد. به این معنا که می توان ساختمان هایی را دید که نشان دهنده ویژگی های ساکن آن در سلسله مراتب زیردستان ارباب است. به طور مثال اگر رعیت در منزل ارباب زندگی می کرد، با توجه به اینکه در سلسله مراتب زیردستان ارباب چقدر جایگاه پایین یا بالایی داشته است، خصوصیات محل زندگی نیز تغییر می کرد.

 اگر پایین دست بود به صورت گروهی و در یک اتاق عمومی که گاه با محل نگهداری حیوانات مشترک می شد زندگی می کردند. این محل معمولا فاقد پنجره و حتی فاقد سیستم های گرمایش و سرمایش برای تابستان و زمستان بود. اگر وی بالادست تر می بود، می توانست از اتاق یا منزلی مستقل استفاده کند که تعداد درب و پنجره ها و ابعاد آن نیز بیشتر می شد. پیشنهاد می شود برای درک این معنا به موزة میراث روستایی گیلان و هتل- خانه تاریخی عامری ها سری بزنید.

قابل توجه اینکه در بعضی از سازمان های امروزی، همچنان اندازه امکانات سازمانی با جایگاه فرد در سلسله مراتب رابطه دارد. به نحوی که تعداد کشوهای میز، تعداد صندلی های لازم برای نشستن کنار دست شاغل، وجود یا عدم وجود میز جلسه و... برای کارشناس، سرپرست و مدیر متفاوت بوده و ممکن است در سازمان، استاندارد و دستورالعمل خاص خود را داشته باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی شهرری