کوله بار سنگین مسئولیت برجام بر دوش دولتمردان

مدتی پس از به ثمر رسیدن توافق هسته ای ایران و گروه 1+5، برنامه جامع اقدام مشترک که با نام مخفف برجام شناخته می شود توجه کارشناسان اقتصادی، موافقان و مخالفان توافق را به خود جلب کرد و برنامه های آتی دولت را تحت تأثیر قرار داد. در واقع آنچه برجام را حایز اهمیت کرده انتظاراتی است که در سایه توافق و سپس برجام ایجاد شده اند.

به ثمر نرسیدن برخی از این انتظارات واکنش های منفی تعدادی از منتقدان را برانگیخته است؛ منتقدانی که طی ماه های اخیر، بارها مراتب اعتراض خود را نسبت به این مسئله ابراز کرده اند. از سوی دیگر مدافعان دولت عقیده دارند به ثمر نرسیدن بخش عمده ای از انتظارات پیش بینی شده، حاصل برخی ضعف های زیرساختی و مهیا نبودن شرایط است.

راه هایی که می توان رفت

نشریه مطالعات خاورمیانه در گزارش اخیر خود نگاهی داشته به شرایط ایران در شرایط پساتحریم و پس از تصویب برجام، بر اساس نظر کارشناسان این نشریه، استراتژی های اساسی ایران برای بازسازی اقتصاد در شرایط فعلی به دو محور اساسی تقسیم می شوند:

- رشد اقتصاد داخلی پایدار همراه با حفظ ساختار داخلی

- تامین امنیت موقعیت استراتژیک منطقه ای.

به نظر می رسد با وجود لغو تحریم ها، تمرکز ایران بیش از هرچیز حول محور ثبات اقتصاد داخلی و حفظ موقعیت استراتژیک قرار دارد. علت این مسئله تا حدی به مناقشات سیاسی و نظامی منطقه ای وابسته است.

اقتصاد ایران اکنون در یک مسیر دشوار انتخاب قرار دارد، مسیری که از یک سو به حل مشکلات اقتصادی داخلی همچون بیکاری، تورم، مشکلات نرخ ارز و... و از سوی دیگر به جذب سرمایه گذاران خارجی، افزایش مناسبات با غرب و کشورهای اروپایی و... مرتبط است. به عبارت دیگر، اگرچه لزوم توجه به هر یک از بخش ها بسیار مشخص است، اما در عین حال تمرکز بر هر یک از این موقعیت ها اعتراضاتی را از سوی منتقدان دولت در پی خواهد داشت.

کاهش بهای نفت و تبعات برجامی آن

اقتصاد ایران طی ماه های اخیر فشار سنگینی را در پی کاهش سنگین نرخ نفت در بازارهای جهانی متحمل شده است. کاهش بهای نفت مساوی است با فشار مضاعف بر دوش دولت برای تأمین بودجه و مشکل در تأمین بودجه و اعتبار مالی نیز نتیجه ای نخواهد داشت جز کاهش بازدهی های عملی و ضعف توان بازوهای اجرایی دولت.

برخی مدافعان سیاست های اقتصادی دولت معتقدند اغلب تلاش های اقتصادی دولت تحت تأثیر فشارهای تأمین بودجه به عقب رانده شده اند، اما گزینه های موجود برای حل این مشکلات پس از برجام چه هستند؟ پاسخ کلی این است که دولت سه گزینه اصلی پیش رو دارد:

- حفظ شرایط فعلی بدون هیچ تغییر عمده ای

- اجرای اصلاحات گسترده و کاربردی برای حل معضلات زیرساختی

- پیاده سازی اصلاحات خفیف و به طور همزمان افزایش مناسبات بین المللی.

بین گزینه های مطروحه گزینه نخست تغییر چندانی در اقتصاد ایران ایجاد نخواهد کرد. چشم انداز رشد 4 تا 4.5درصدی، توقف احتمالی برخی پروژه های وابسته به بخش خصوصی و قدرت سیاسی بدون تغییر، برخی از اصلی ترین تبعات این گزینه هستند. گزینه میانی نتایج مثبت تری چون رشد اقتصادی پایدار، افزایش ظرفیت ریسک پذیری ایران در برابر تغییرات شدید بهای جهانی نفت و افزایش تعادل سیاسی این کشور در منطقه را در پی دارد، با این وجود رسیدن به چنین شرایطی چندان ساده نخواهد بود.

اجرایی شدن اصلاحات گسترده زیرساختی، روی کاغذ ساده، اما در عمل بسیار دشوار است. گزینه آخر به نظر منطقی تر و قابل اجراتر از سایر گزینه ها می رسد. یکی از بزرگ ترین تبعات مثبت گزینه سوم برای اقتصاد ایران، افزایش اعتماد سرمایه گذاران خارجی برای حضور در اقتصاد این کشور خواهد بود.

نقش سرمایه گذاران خارجی

شرکای تجاری غربی و سرمایه گذاران خارجی می توانند نقشی عمده در کاهش اعتراضات مخالفان برجام ایفا کنند و با سرمایه گذاری و حضور مؤثر در بخش های مختلف اقتصاد ایران بخشی از انتظارات نسبت به دولت را کاهش دهند. ایران این ظرفیت را دارد که نه تنها در بخش نفت، بلکه در بخش هایی چون فناوری، ارتباطات و مواردی مشابه وارد فاز سودآوری شود.

خبرگزاری رویترز در گزارشی در خصوص برجام می نویسد: اگرچه ایران در نخستین روزهای بعد از تصویب برجام شادی عمیقی تجربه کرد و بسیاری از اقشار مختلف جامعه از این اتفاق ابراز خرسندی کردند، اما مدتی بعد برخی مشکلات مسیر برجام را ناهموار کرد.

نکات مثبتی همچون نرخ بالای جوانان، موقعیت بالقوه ایران برای تبدیل شدن به یک بازار بزرگ سرمایه گذاری، ثروت بالای ایران به لحاظ منابع طبیعی و پیشنهادهای همکاری خارجی، در عمل چندان بازدهی قابل قبولی نداشته اند. تحلیلگران اقتصادی نشریه اکونومیست نیز معتقدند یکی از اصلی ترین دلایل این وضعیت، برخی سوء مدیریت های دولت قبلی است که پیاده سازی برنامه های پساتحریم را با اختلال مواجه می کند.

با وجود همه این موارد، امیدها از ناامیدی ها کم رنگ تر است و نمی توان شرایط پساتحریم را با شرایط تحریم ایران قابل مقایسه دانست. گرچه برخی موانع میزان اثربخشی برجام را تقلیل داده اند، اما می توان امیدوار بود این مشکلات با گذشت زمان و در سایه تلاش های دولت فعلی ایران تا حد زیادی بهبود یابند و بازدهی های مثبت برجام دیده شوند.