کشت بافت در بوته فراموشی

کاهش زمین‌های قابل کشت، تغییرات اقلیمی ناشی از کم‌شدن بارش‌ها و کم‌آبی و خشکسالی در آینده‌ای نه چندان دور و حتی در سال‌های نزدیک نسل بشر را برای دستیابی به منابع غذایی با چالش‌های بزرگی روبه‌رو می‌کند. به گواه کارشناسان بین‌المللی، چالش اصلی جهان در دهه‌های آینده بر سر منابع آب و غذا خواهد بود. نیازهای روزافزون جمعیت رو به افزایش جهان به غذا و پیش‌بینی نیازهای بیشتر نسل‌های آینده به مواد‌غذایی، دانش پژوهان و متخصصان را به استفاده از تکنولوژی‌ها و فناوری‌های نوین در زمینه محصولات کشاورزی و غذایی رهنمون کرده است. یکی از این فناوری‌ها که می‌تواند تاثیر بسزایی در تولید کمی و کیفی محصولات کشاورزی داشته باشد، استفاده از کشت بافت است.

کشت بافت و سلول گیاهی و روش‌های مهندسی ژنتیک از ارکان مهم فناوری زیستی به شمار می‌روند. دانشمندان با علم به این موضوع که هر یک از سلول‌های گیاهی تمایز نیافته توانایی تبدیل شدن به گیاه کامل را دارند، دریچه‌ای تازه پیش روی جهان گشودند. این روش در مقایسه با روش‌های تکثیر سنتی گیاهان از سرعت قابل ملاحظه‌ای در مدت زمان اجرای برنامه‌های اصلاحی برخوردار است و امکان انجام تلاقی‌های بین جنسی را نیز فراهم می‌کند. از جمله کاربردهای مهم دیگر کشت بافت و سلول گیاهی، نگهداری ذخایر توارثی، تولید گیاهان عاری از ویروس و همچنین تولید گیاهان هاپلویید است. روش‌های کشت بافت، براساس دو مرحله تمایززدایی و تمایزیابی انجام می‌شود که انجام هر یک از این مراحل به شرایط خاصی نیاز دارد و باید در محیطی عاری از هرگونه آلودگی صورت پذیرد.

با این وجود مراکز تولیدی در جهان سالانه میلیون‌ها نهال و گیاه مختلف را از طریق روش‌های ریزازدیادی به بازار عرضه می‌کنند و فرآورده‌های زیستی متعددی نیز با استفاده از روش‌های کشت بافت تولید می‌شوند. این فناوری از اواخر دهه 60 خورشیدی در زمینه گیاهان زینتی وارد کشور شد و از دهه 70 ادامه و در دهه 80 توسعه یافت. ابتدا دانشگاه‌های کشور پژوهش‌ها و تحقیقات خود را در زمینه کشت بافت آغاز کردند و کم‌کم بخش خصوصی نیز وارد کار شد. گرچه اکنون شرکت‌های دانش‌بنیان در این زمینه فعالیت می‌کنند اما استفاده از کشت بافت در کشاورزی کشور هنوز پا نگرفته است.

پیشرفت‌های جهانی

دکتر عباس یداللهی، عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت مدرس و مدیر تحقیق و توسعه شرکت دانش بنیان نهال گستر رویان، در گفت و گو با «فرصت امروز»، از مزایای کشت بافت و دلایل بی‌توجهی به این فناوری مهم سخن می‌گوید. وی در توضیح کشت بافت گیاهی، اظهار می‌کند: معنای ساده این فناوری این است که با استفاده از سلول‌های گیاه (حتی برگ یا جوانه) به کل گیاه دست یابیم و با یک گیاه تا چند‌صد هزار گیاه دیگر را کشت کنیم. برای نمونه شاید گیاه خاصی داشته باشیم که با استفاده از کشت بافت می‌توانیم آن را به صدها هزار درخت یا گیاه دیگر افزایش دهیم. این فناوری با استفاده از خاصیت توانمندی تمام سلول‌های گیاه که از نظر ژنتیک شبیه هم هستند، امکان‌پذیر است. نکته مهم دیگر در روش کشت بافت، این است که نیازی به بذر و نهال نداریم.

استاد دانشگاه تربیت مدرس، تاکید می‌کند: با توجه به اینکه در بخش کشت سبزی و صیفی یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان بذر در جهان هستیم، باید به توسعه کشت بافت بیشتر توجه شود، چنانچه در فرآیند تولید بذرهای هیبریدی نیز از روش کشت بافت استفاده می‌شود. از سال 86 کارهای خوبی در زمینه کشت بافت درختان میوه نیز در کشور انجام شده است اما در کشورهایی مانند ایتالیا، اسپانیا، فرانسه، استرالیا و حتی آمریکا بیش از 75 درصد محصولات کشاورزی به روش کشت بافت انجام می‌شود.

یداللهی در توضیح مزایای دیگر این فناوری، اظهار می‌کند: مزیت‌های دیگر این روش، کاهش زمان کشت است. برای نمونه در کشت نیشکر، مثلا 100 هکتار با روش کشت سنتی رویشی (قلمه و غیره) دو تا سه سال زمان می‌برد تا کشت کامل شود اما در روش کشت بافت در کمتر از یک سال کشت انجام می‌گیرد. همچنین مزیت دیگر این روش، سالم بودن محصول نسبت به کشت‌های سنتی است. گیاهانی که به روش کشت بافت تکثیر می‌شوند، عاری از قارچ و ویروس هستند. مانند موز که به‌جز روش کشت بافت نمی‌توان آن را تکثیر کرد.

بی‌توجهی به فناوری کشت بافت در کشور

این فناوری نوین در کشور ما تا چه میزان کاربرد دارد و مورد استفاده قرار می‌گیرد، پرسش دیگری است که یداللهی در پاسخ به آن می‌گوید: واقعیت این است که از کل این ظرفیت در کشور ما تنها به میزان دو تا سه‌درصد استفاده می‌شود. البته کشت بافت یک فناوری جدید است که نیاز به حمایت بیشتر دارد و با توجه به چالش‌هایی که کشاورزی ما با آن روبه‌رو است، می‌تواند کمک‌های بسیاری به این بخش کند. شوربختانه مسئولان مربوط تنها به شعار و حرف بسنده می‌کنند اما در عمل، کاری انجام نمی‌شود. در گذشته ستادی به نام ستاد کشت بافت وجود داشت که اکنون تعطیل است و این بخش مهم در وزارت جهاد کشاورزی متولی ندارد. بخش‌خصوصی هم آنقدر مشکل دارد که نمی‌تواند کمکی به آن کند. نا‌گفته نماند که ما هنوز کار تشکیلاتی بلد‌نیستیم و نمی‌توانیم به‌صورت گروهی و منسجم کار کنیم.

علم داریم اما فلسفه نه

گفته می‌شود یکی از دلایل کم‌توجهی یا بی‌توجهی دولت به فناوری کشت بافت گیاهی، مخالفت سازمان حفاظت محیط‌زیست است. یداللهی در این خصوص تصریح می‌کند: محصولات تراریخته به دلیل تغییرات ژنتیکی که در آنها انجام می‌شود با محصولاتی که به روش کشت بافت تکثیر می‌شوند کاملا متفاوت است. در این زمینه حاضریم با مسئولان سازمان حفاظت محیط‌زیست نشست بگذاریم و موضوع را به چالش بکشیم. این سازمان باید از فناوری‌های نوین مانند کشت بافت که محصولات سالم و بدون آلودگی و استفاده از سموم شیمیایی تولید می‌کند حمایت کند. آمریکا بسیاری از گونه‌های گیاهی اصیل ایرانی مانند پسته را برده و با استفاده از فناوری کشت بافت آن را توسعه داده است.

وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر برخی از محصولات مانند گندم و برنجی که می‌خوریم به روش بیوتکنولوژی تولید شده‌اند یا لباس‌هایی که بر تن می‌کنیم از الیاف گیاهانی تهیه شده که به روش بیوتکنولوژی کشت شده‌اند. حتی انسولینی که بیماران دیابتی از آن استفاده می‌کنند نیز از طریق گیاهان تراریخته تولید می‌شود یا ماهی‌های قزل‌آلایی که می‌خوریم یک محصول تراریخته است. حال باید بگوییم که ما این فناوری را نمی‌خواهیم و همه را جمع کنیم؟ این منطقی نیست. در کشور ما علم وجود دارد اما فلسفه علم وجود ندارد. برای نمونه ما اتومبیل و فناوری‌های آن را وارد می‌کنیم اما فرهنگ استفاده از آن را نمی‌دانیم و جزو کشورهایی هستیم که بیشترین آمار تصادف و مرگ و میر را داراست. ما باید سریعا از مباحث فناوری‌های نوین در بخش کشاورزی استفاده کنیم تا پاسخگوی نیازهای آینده جمعیت کشور باشیم. کسانی که با تکنولوژی‌های نوین کشاورزی مخالف هستند، عقیده‌شان محترم است. در دنیا هر کدام از فلسفه‌ها طرفدار خاص خود را دارد. از سوی دیگر بسیاری از مسائل هنوز ثابت نشده است. در گفت‌وگوی کوتاهی که مدیرکل سازمان محیط‌زیست استان فارس با «فرصت امروز» داشت، عنوان کرد: «بعید می‌دانم سازمان و کارشناسان مربوطه با این نوع کشت مخالفتی داشته باشند.»

حمزه ولوی افزود: «از نظر من این نوع کشت تا جایی که در ژنوم گیاه دخالتی نداشته باشد، مشکلی ندارد. اما وقتی این موضوع وارد بحث تراریخته شده و با آن مخلوط شود، خط قرمزها شروع خواهد شد. این نوع فناوری اگر بین دو گونه گیاه بومی اتفاق بیفتد، خطرناک نیست و شاید دلیل بی‌توجهی سازمان نسبت به آن به دلیل ناآگاهی مسئولان از این تکنولوژی بوده است.»