افزایش دستمزد به اندازه تورم؟

نشست سه جانبه تعیین دستمزد 1404 بالاخره به ایستگاه پایانی خود رسید و قرار است در جلسه امروز از دستمزد سال آینده کارگران رونمایی شود. در آخرین جلسات شورای عالی كار و پس از دو سال وقفه، سبد معیشتی خانوار به تصویب رسید كه براساس آن در آذرماه امسال حداقل هزینه های خانواده به طور میانگین، 23 میلیون و 441 هزار تومان اعلام شد. در روزهای گذشته، کمپین های گسترده ای از سوی جامعه کارگری برگزار شده و برخی از نمایندگان کارگران، افزایش 70 درصدی دستمزد سال آینده را پیشنهاد داده اند. از دیگر راهکارهایی که برای افزایش دستمزد مطرح شده، تعیین مزد در دو نوبت سالانه، هر شش ماه یک بار است، اما احتمال اینکه چنین پیشنهادی در جلسه امروز شورای عالی کار به تصویب برسد، کم است چراکه این پیشنهاد هنوز در مرحله طرح و بررسی قرار دارد.

حداقل مزد دریافتی بین 30 تا 35 درصد از تورم عقب تر است و این به دلیل وجود تورم ساختاری در اقتصاد ایران است که بین میزان دریافتی مورد نظر نیروی کار و هزینه های آنها فاصله می اندازد. ارزیابی حداقل دستمزد در سالیان اخیر نشان می دهد که به استثنای سال 1401، عموما دستمزدها از تورم عقب افتاده اند. کاهش دستمزدها به علت محدودشدن رشد اقتصادی و سطح پایین بهره وری در اقتصاد ایران است. روند کاهشی دستمزد نسبت به خط فقر، نشان دهنده روند نزولی سطح رفاه خانوارهای دارای سرپرست شاغل است که به مرور باعث شده که از اهمیت اشتغال در نظام تولید ایران کاسته شود. در حقیقت، با کاهش اهمیت اشتغال در تولید و رشد اقتصادی، اشتغال دیگر توضیح دهنده مناسبی برای خروج خانوار از خط فقر نخواهد بود. در نتیجه انگیزه های کار برای دستیابی به درآمد برای سطح رفاهی بهتر، کاهش می یابد که شاید بتواند دلیلی برای کاهش نرخ مشارکت اقتصادی در ایران تلقی شود.

پدیده شاغلان فقیر در بازار کار

فارغ از عددی که در جلسه امروز شورای عالی کار برای دستمزد سال آینده کارگران به تصویب برسد، به نظر می رسد بازار کار ایران با پدیده شاغلان فقیر مواجه شده و اشتغال دیگر برای خروج از چرخه فقر کافی نیست. در گزارشی که مرکز پژوهش ها با عنوان «بررسی اشتغال و حداقل دستمزد از منظر فقر» منتشر کرده، شاخص های اشتغال و دستمزد با معیار خط فقر بررسی شده است. مقایسه حداقل دستمزد با خط فقر، اطلاعات زیادی در مورد چگونگی و گستره اثرگذاری حداقل دستمزد به دست می دهد. متاسفانه کاهش ارزش حقیقی حداقل دستمزد باعث بروز پدیده ای به نام شاغلین فقیر شده که با فلسفه اولیه حداقل دستمزد در تضاد است. این نتیجه به ویژه در مقایسه حداقل دریافتی خانوار با خط فقر استانی، نمود بیشتری دارد. همچنین میزان اثرگذاری سیاست حداقل دستمزد بر روی خانوارهای غیرفقیر نزدیک به خط فقر بسیار بیشتر از خانوارهای فقیر است. بنابراین حداقل دستمزد ممکن است در خروج فقرا از فقر، کارایی زیادی نداشته باشد اما با احتمال بیشتری می تواند از ورود خانوارها به ورطه فقر، جلوگیری کند؛ چراکه رفاه خانوارهای غیرفقیر نزدیک خط فقر به میزان قابل توجهی، تحت تأثیر حداقل دستمزد است.

اقتصاد ایران در نیمه دوم دهه 1390 با افزایش نرخ فقر و پایداری فقر در سطح 30 درصد روبه رو بوده است. با توجه به بنیه تولیدی و شرایط تحریمی، اقتصاد ایران در نیمه دوم این دهه، توانایی لازم برای رشدهای اقتصادی پایدار و فراگیر را نداشته و در نتیجه، نرخ فقر 30 درصد به یک تعادل میان مدت با شاخص های اقتصاد کلان رسیده است. تلاطم های اقتصادی و تورم های شدید در نیمه دوم دهه 1390، قدرت خرید جامعه را تا حد زیادی کاهش داده و همزمان کیک اقتصادی کشور به مرور کوچک شده و در نتیجه یا شغل های باکیفیت و درآمد پایدار ایجاد نشده است یا درآمد و دستمزد از تورم و قیمت ها عقب افتاده اند. به همین دلیل به مرور تصمیم گیری درخصوص حداقل دستمزد و دوگانه هایی که در مورد میزان افزایش حداقل دستمزد به وجود می‎آید، چالش برانگیزتر می شود.

اشتغال برای خروج از فقر کافی است؟

یکی از مهمترین متغیرهای تعیین کننده رفاه خانوار، درآمد خانوار است. درآمد خانوار را می توان به درآمد ناشی از کار (شغل) و درآمد غیرکاری (حاصل از دارایی) تقسیم کرد که در نهایت درآمد قابل تصرف را می سازد. سهم قابل توجهی از این درآمد قابل تصرف به خصوص برای دهک های متوسط درآمدی را درآمد ناشی از شغل تشکیل می دهد. درآمد ناشی از شغل یا همان دستمزد، یک متغیر سیاستی است که مطابق با ماده 41 قانون کار مصوب سال 1369، هرساله شورای عالی کار موظف به تعیین دستمزد با توجه به نرخ تورم اعلامی از طرف بانک مرکزی، به منظور تأمین هزینه های زندگی یک خانوار با تعداد متوسط است که مبنای عمل برای جبران خدمات در بخش خصوصی قرار می گیرد. لذا اجرای سیاست حداقل دستمزد از طریق حفظ قدرت خرید نیروی کار در برابر رشد قیمت ها، گامی مهم در جهت حمایت از کارگران است. از سوی دیگر، میزان رفاه خانوار در هر سال، وابسته به کم و کیف اثرگذاری دستمزدها و تورم روی درآمد قابل تصرف و هزینه خانوار است. در حقیقت، برآیند اثر میزان رشد هزینه های خانوار و میزان افزایش در درآمد آنها است که افزایش و یا کاهش رفاه خانوار را موجب می شود.

یکی از کارکردهای اصلی محاسبه خط فقر، تاثیر این شاخص روی سیاست های رفاهی است. از همین رو، حساسیت در تعیین خط فقر بسیار زیاد است. محاسبه خط فقر، علاوه بر اینکه مبنایی بر اندازه گیری میزان فقر موجود و تغییرات آن در جامعه است، می تواند معیاری باشد تا برخی از شاخص های سیاستی مانند حداقل دستمزد با آن سنجیده شود، به طوری که در برخی از کشورها خط فقر هم به عنوان یکی از معیارهای تعیین حداقل دستمزد در نظر گرفته می شود. مقایسه حداقل دستمزد با خط فقر که هر دو از مفاهیم مهم اقتصادی بوده و به طور مستقیم با وضعیت معیشتی افراد و خانوارها مرتبط هستند، تحلیل هایی را از رفاه خانوارهای نزدیک به خط فقر ارائه می دهد، خانوارهایی که به لحاظ رفاهی شکننده بوده و وابستگی شدیدی به درآمد ناشی از شغل دارند.

زورآزمایی تورم و حداقل دستمزد

تعیین حداقل دستمزد همواره با مناقشات کارگری و کارفرمایی همراه بوده است. سازوکار تعیین حداقل دستمزد، بیش از اینکه بر پایه بهره وری باشد، مبتنی بر هزینه های زندگی است و یک سیاست حمایتی برای کارگران محسوب می شود که در بسیاری از کشورها اعمال شده و تلاش دارد سطحی از رفاه را برای کارگران تأمین کند. درخصوص رابطه بین تورم و حداقل دستمزد، انتظار می رود که به منظور حفظ قدرت خرید کارگران و محافظت آنها از اثرات منفی این پدیده، قدرت خرید کارگران متناسب با نرخ تورم افزایش یابد. این گزاره، بازگشت به منطق اصلی حداقل دستمزد است. شرایط نامطلوب اقتصادی در نیمه دوم دهه 1390 باعث شد که رشد اقتصادی به شدت محدود شده و در نتیجه توانایی اقتصاد در بهبود رفاه کاهش یابد. در این میان، حداقل دستمزد نسبت به تورم تا حدی دارای عقب ماندگی است. براساس آمارها، از سال 1397 تقریبا نرخ رشد حداقل دستمزد در سطح پایین تر از تورم بوده و این شاهدی برای عقب ماندگی دستمزد در ایران است. به استثنای سال 1401 که حداقل دستمزد با پیشی گرفتن از تورم، رشدی نزدیک به 57 درصدی را داشته، در سایر سال ها با توجه به جهش فقر و شرایط نامطلوب اقتصادی، روندی معکوس تجربه شده است. با این حال، این عدد در سال 1403 تا حدی به هم نزدیک شده اما همچنان برای جمع بندی نرخ تورم در سال جاری باید تورم کل سال را ملاک عمل قرار داد.

همانطور که عنوان شد، اثرگذاری حداقل دستمزد بر روی فقرا و غیرفقرا متفاوت است. ویژگی های فقرا به گونه ای است که یا توانایی اشتغال ندارند و یا اینکه از دستیابی به شغل های رسمی محرومند، در نتیجه انتظار می رود سیاستگذاری حداقل دستمزد، تاثیر چندانی روی وضعیت فقرا نداشته باشد. به همین دلیل، سهم درآمد ناشی از شغل از کل درآمد برای فقرا پایین است و درآمدهایی مانند یارانه ها و کمک نهادهای حمایتی، سهم بیشتری دارند. در مقابل، سهم دستمزد برای طبقه موصوف به متوسط بیشتر است و رفاه زندگی این طبقه، وابستگی بیشتری به نرخ رشد حداقل دستمزد دارد.

تاثیر حداقل دستمزد روی فقرا و غیرفقرا

برای نشان دادن نحوه اثرگذاری حداقل دستمزد روی فقرا و غیرفقرا از سه شاخص «شکاف فقر» (فاصله میانگین درآمد فقرا با خط فقر را نشان می دهد)، «فاصله غیرفقرا با خط فقر» (فاصله میانگین درآمد غیرفقرا با خط فقر را نشان می دهد) و «تفاضل تورم و نرخ رشد دستمزد» (مقدار مثبت آن، عقب ماندن دستمزد از تورم و مقدار منفی آن، رشد بیشتر دستمزد نسبت به تورم را نشان می دهد) استفاده شده است. ضریب همبستگی شاخص فاصله غیرفقرا با خط فقر و شاخص تفاوت تورم با نرخ رشد حداقل دستمزد، منفی بوده و حدود عدد 0.45 است. رابطه منفی این دو شاخص به معنای این است که هر چقدر تورم نسبت به حداقل دستمزد، فاصله بیشتری داشته باشد، فاصله غیرفقرا به خط فقر کمتر شده و غیرفقرا به خط فقر نزدیک تر می شوند، اما ضریب همبستگی بین تفاوت تورم با نرخ رشد حداقل دستمزد و شکاف فقر یک رابطه مثبت است؛ یعنی با افزایش فاصله تورم نسبت به حداقل دستمزد به نفع تورم، شکاف فقر نیز زیاد شده و فاصله فقرا به خط فقر بیشتر می شود. فارغ از نحوه اثرگذاری این شاخص، ضریب همبستگی میان «تفاوت تورم با نرخ رشد حداقل دستمزد» و «فاصله غیرفقرا با خط فقر» خیلی بیشتر از ضریب همبستگی بین «تفاوت تورم با نرخ رشد حداقل دستمزد» و شکاف فقر است. تفسیر دیگر این اعداد، این است که حداقل دستمزد بیش از آنکه روی فقرا اثر داشته باشد، بر روی غیرفقرای نزدیک خط فقر اثر دارد؛ این یعنی سیاست حداقل دستمزد منجر به خروج از فقر برای فقرا نخواهد شد، اما با احتمال بیشتری می تواند از ورود خانوارها به ورطه فقر جلوگیری کند؛ چراکه رفاه خانوارهای نزدیک خط فقر تا اندازه قابل توجهی تحت تأثیر حداقل دستمزد است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com