کشاورزی پایدار همسو با توسعه پایدار

برای سال‌ها گونه‌های بسیار متنوعی از موجودات روی کره زمین زیسته‌اند. حیات به‌صورت باکتری‌های کاملا ابتدایی در اقیانوس‌ها حدود 3میلیارد و 700میلیون سال پیش شروع شد. پدیده انتخاب طبیعی در طول این مدت باعث تعالی تکامل شد تا اینکه نوبت به ما انسان‌ها رسید. از زمان تکامل نخستین انسان‌هایی که می‌توانستند روی دو پا راه بروند حدود 5/1 میلیون سال می‌گذرد اما تاریخچه یکجانشینی و کشاورزی حدود 10 هزار سال است. پس زمان ما در حکمرانی بر کره زمین در مقایسه با سایر گونه‌ها بسیار کوتاه بوده است.

با این تفاسیر، یک تفاوت عمده ما را از بقیه به‌صورت معنا‌داری جدا می‌کند؛ آدمی توانایی تفکر و حل مسئله دارد. با قدرت تفکر انسان توانست تمام منابع از آب و خاک را تصاحب کند و برای بهبود آینده خود به کار گیرد. میزان دخل و تصرف منابع طبیعی توسط آدمی در ابتدا محدود بود و فشاری بر چرخه‌های زیستی کره‌زمین وارد نمی‌آورد اما به دلیل هوشمند بودن بشر استفاده از منابع افزایش یافت و به موازات آن جمعیت انسان نیز رفته‌رفته پر شمارتر شد. این فرآیند یعنی نیاز به غذای بیشتر و فشار بیشتر بر منابع.

به دلیل پیشرفت علم، کم‌کم دانشمندان متوجه شدند که بهره‌برداری بی‌رویه از منابع پیامدهایی نیز خواهد داشت و نسل امروز شاهد برخی از آنهاست مانند گرمایش زمین، خشکسالی، فرسایش خاک، وقوع سیل. کشاورزی پایدار فعالیتی علمی و مبتنی بر اصول اکولوژیک است که هدف اصلی آن ایجاد حالت تعادل و رسیدن به پایداری در تولید است. به معنای دیگر در این تکنیک کشاورزی بر پایه مطالعه روابط بین موجودات از جمله گیاه یا دام با محیط اطراف خود یا همان مزرعه یا چراگاه و دامداری، نحوه برهمکنش آنها بر یکدیگر است و سعی می‌شود تا همزمان با برطرف کردن نیاز آدمی به غذا، کیفیت محیط‌زیست و منابع طبیعی نیز حفظ شود. همچنین بالاترین عملکرد از آنها نیز به دست‌آید تا کیفیت زندگی کشاورز و جامعه به‌صورت کلی بهبود یابد.

در بخش‌های مختلف مرتبط با کشاورزی تکنیک‌های کشاورزی پایدار قابلیت کاربرد دارند. مهم‌ترین عوامل یک مزرعه آفتاب، هوا، عناصر معدنی خاک و آب است. کمیت و کیفیت خاک و همچنین منابع آبی توسط آدمی قابل دستکاری است. کشت مداوم محصولات کشاورزی و آبیاری آنها زمینه‌های شور شدن و فرسایش خاک را فراهم می‌آورد. کشاورزی پایدار به بازگرداندن دوباره آنچه از خاک (برای تولید محصول) قرض گرفته می‌شود به خاک وابسته است و همزمان تلاش می‌شود تا از کاربرد یا نیاز به منابع تجدید ناپذیر کاسته شود. به‌عنوان مثال به جای استفاده از کود‌های نیتروژن‌داری مانند اوره از کشت گیاهان خانواده حبوبات که می‌توانند سبب بهبود وضعیت نیتروژن خاک شوند استفاده شود یا برای کاهش فرسایش خاک از کشت بدون خاک‌ورزی یا حداقل خاک‌ورزی استفاده شود. استفاده از آبیاری تحت فشار و سیستم‌های قطره‌ای به جای روش‌های متداول آبیاری غرقابی نیز از دیگر راهکارهاست.

نوع محصول، مکان و چگونگی پرورش محصول همگی نکاتی هستند که در کشاورزی پایدار از اهمیت برخوردارند. دو انتخاب بسیار متداول تنوع، چرخش کشت و بهبود وضعیت خاک به‌گونه‌ای که گیاهان منابع مورد نیاز خود را برای رشد به دست بیاورند. در بهبود وضعیت خاک می‌توان از انواع کمپوست تهیه شده از بازیافت بقایای گیاهی استفاده کرد.

با وجود اینکه ایران کشوری وسیع با آب و هوای متنوع بوده و امکان کشت بسیاری از محصولات در مناطق مختلف فراهم است، بخش کشاورزی نتوانسته به تقاضای فزاینده برای مواد‌غذایی پاسخ گوید و واردات محصولات کشاورزی در دهه‌های گذشته افزایش یافته است. با این وجود، تاکنون مطالعه‌ای برای برآورد کشاورزی پایدار در سطح کشور که گویای نقاط ضعف و قوت هر منطقه در زمینه پایداری کشاورزی باشد انجام نگرفته و مطالعه پایداری به‌صورت محلی بوده است. کشاورزی پایدار را نباید تنها به‌عنوان مجموعه‌ای از روش‌ها به حساب آورد، بلکه در واقع نوعی بینش است که در آن فقط جنبه‌های فنی و تکنیکی مطرح نیست. در این میان مسائلی مانند امنیت غذایی، انرژی و منابع در دسترس و وسعت زمین‌های کشاورزی همگی مولفه‌هایی هستند که باید در نوشتن معادله نوع تکنیک‌های کشاورزی پایدار در نظر گرفته شوند، مانند تمام تکنیک‌های کشاورزی مدیریت کلید حل یا حداقل بهبود شرایط و تعالی جامعه است.

* کارشناس کشاورزی