چه چیزهایی به گسترش اقتصاد زیرزمینی دامن می‌زند

در سال‌های اخیر اقتصاد زیرزمینی گسترش بیشتری نسبت به گذشته یافته است. این در حالی است که یکی از پرسش‌های فعالان بخش خصوصی این است که چرا ریشه یابی درستی در مورد دلایل و عوامل گسترش اقتصاد زیرزمینی انجام نمی‌شود و از چه رو اجازه داده می‌شود که فعالیت‌های غیر‌مجاز و مخل روند اقتصاد کشور خود را به بخش‌های رسمی و قانونی تحمیل کنند. نگرانی فعالان اقتصادی از این جهت است که در بیشتر بخش‌ها عده‌ای سود‌جو با انجام انواع فعالیت‌های غیرمجاز، فضای بخش‌های مختلف را مسموم كرده و خسارات جبران ناپذیری به اقتصاد كشور وارد می‌كنند.

اعتقاد فعالان بخش خصوصی این است که بی‌تدبیری‌های موجود در دولت گذشته، ضعف نظارت، فقدان عزم جدی برای نظارت دقیق، نبود شفافیت در نظام مالیاتی، تحریم و حاکم شدن رکود بر اقتصاد کشور از عواملی است که در سال‌های اخیر موجب گسترش اقتصاد زیرزمینی شده است. هر چند این امیدواری وجود دارد که پس از لغو تحریم‌ها و البته پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی در سال‌های آینده فعالیت‌های زیرزمینی معنا و مفهوم خود را از دست بدهد. «فرصت امروز» در این گزارش علل گسترش اقتصاد زیرزمینی و صدمات ناشی از آن را مورد بررسی قرار داده است.

ابوالفضل خاکی:
شناسایی فعالیت‌های زیرزمینی قوی نیست

ابوالفضل خاکی، رئیس اتاق بازرگانی قم معتقد است که علت گسترش فعالیت‌های زیرزمینی این است که نظارت کمتری بر این فعالیت‌ها وجود دارد و در مورد شناسایی آنها ضعیف عمل می‌شود.

به نظر شما چرا بخشی از اقتصاد کشورمان به سمت و سوی زیرزمینی شدن رفته است و عوامل گسترش اقتصاد زیرزمینی در سال‌های اخیر چیست؟

اقتصاد زیرزمینی یا بازاری که خارج از روال انجام می‌شود، اقتصادی است که چه در بخش تولید و چه در بخش عرضه اصولا رعایت مقررات را ندارد. یکی از دلایل گسترش اقتصاد زیرزمینی، نامشخص بودن نحوه پرداخت مالیات است. آن دسته از فعالان اقتصادی که شرایط خوبی دارند و پرداخت‌های خود را درست انجام می‌دهند، در صورت کوچک‌ترین تخلف با جرایم سنگینی روبه‌رو می‌شوند. اتفاقی که در قبال این موضوع می‌افتد این است که اقتصاد زیرزمینی توسعه می‌یابد، زیرا افرادی که از همه نظر پرداخت‌های خود را به درستی انجام می‌دهند، زمانی که با این جرایم روبه‌رو می‌شوند، به این سمت و سو تمایل پیدا می‌کنند که خود را نشان ندهند. عامل دیگر بحث مالیات بر ارزش افزوده است که در این زمینه فشارها به مراتب بیشتر و جرایم سنگین‌تر است و امروز شاهد تعطیلی بسیاری از شرکت‌ها و کارخانجات، به دلیل همین موضوعات هستیم و زمانی که اینها تعطیل می‌شوند، سر از ناکجاآباد درمی آورند.

به نظر شما افرادی که در اقتصاد زیرزمینی فعال هستند، با اتکا به چه مسائلی می‌توانند فعالیت خود را تداوم دهند و در عین حال چرا عزم جدی برای مقابله با آن وجود ندارد؟

به نظر من علت در آنجاست که نظارت کمتری بر این فعالیت‌ها وجود دارد. اگر نظارت دقیق‌تری وجود داشته باشد و شناسایی این قبیل فعالیت‌ها بیشتر شود و اینها نیز ملزم به پرداخت مالیات شوند، دیگر نمی‌توانند وارد اقتصاد زیرزمینی شوند. در واقع این موضوع به عملکرد سازمان‌ها و نهادهایی برمی‌گردد که باید این فعالیت‌ها را شناسایی کنند و حتی در این زمینه باید بخش خصوصی، انجمن‌ها و مراجع مختلف، متخلفانی را که فعالیت زیرزمینی دارند و به دلایل مختلفی، پرداخت مالیات انجام نمی‌دهند، معرفی کنند.

در صحبت‌های خود اشاره کردید که باید شناسایی اقتصاد زیرزمینی مدنظر قرار بگیرد. به نظر شما راه‌های شناسایی این فعالیت‌ها چیست؟

یکی از بهترین راه‌ها تعامل با بخش خصوصی، تعاونی‌ها و انجمن‌ها است که در واقع مراجع مالیاتی می‌توانند از اینها کمک بگیرند و واحدهایی که به هر دلیل امروز مالیات پرداخت نمی‌کنند و به قول معروف، زیرزمینی کار می‌کنند را شناسایی کنند تا فعالیت‌های آنها هم شفاف شود و ملزم به پرداخت مالیات شوند. در واقع این موضوع نیازمند همراهی بخش خصوصی است که در بخش خصوصی این آمادگی برای همکاری با سازمان امور مالیاتی وجود دارد.

آنچه مشخص است اقتصاد زیرزمینی صدماتی را به کشور وارد می‌کند. فکر می‌کنید بزرگ‌ترین این صدمات چیست؟

در کنار اقتصاد زیرزمینی معضلات دیگری شکل می‌گیرد که یکی از مهم‌ترین آنها قاچاق است. در حال حاضر، 50‌درصد کالاهای وارد شده به کشور از طریق قاچاق وارد می‌شود. اینها مشکلاتی است که اقتصاد و کارخانجات را متوقف می‌کند و به نوبه خود معضلاتی را به وجود می‌آورد.

فرامرز مرادی:
تولیدات داخلی رقابت‌پذیر شود

فرامرز مرادی، عضو هیات رئیسه انجمن مدیران صنایع خراسان رضوی معتقد است پس از اجرای برجام و لغو تحریم‌ها و پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی ممکن است فعالیت‌های زیرزمینی جمع شود اما باید تمهیدات بسیاری فراهم شود تا تولیدات داخلی قابل رقابت با کالاهای وارداتی باشد.

در سال‌های اخیر در کشورمان اقتصاد زیرزمینی گسترش یافته است. به نظر شما بزرگ‌ترین لطمات و صدمات ناشی از این مسئله چیست و چه پیامدهایی به دنبال دارد؟

اقتصاد زیرزمینی بیشتر مربوط به کالاهایی می‌شود که به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شود و از طریق سیستم‌های توزیع رسمی، در کشور توزیع نمی‌شود. معمولا این قبیل کالاها از کشورهایی مانند چین و... وارد کشور شده و باعث می‌شود تولیدات داخلی با مشکل مواجه شود زیرا تولید و وارداتی که به شکل رسمی و مشخص انجام می‌شود، هزینه‌هایی دارد که اقتصاد زیرزمینی ندارد بنابراین گسترش این فعالیت‌ها موجب می‌شود محصولات تولید داخل در انبارها باقی بمانند، واحدهای صنعتی و تولیدی تعطیل یا نیمه‌تعطیل شود و بیکاری رواج پیدا کند.

به نظر شما چه دلایلی موجب شده فضای اقتصاد ما تا این اندازه به سمت اقتصاد زیرزمینی برود؟

یکی از دلایل اصلی بی‌تدبیری مسئولان در هشت سال دولت گذشته بوده که موجب شد محدودیت‌هایی در برخی از زمینه‌ها ایجاد شود، در عین حال در بعضی از زمینه‌ها بیش از اندازه انبساط ایجاد و همین موضوع باعث شد که راه‌های صحیح و درست برای تولیدکنندگان اقتصادی وجود نداشته باشد و حتی مصرف‌کنندگان به خرید و مصرف کالاها و محصولات بی‌کیفیت اما ارزان‌تر تمایل پیدا کردند. در واقع یکی از دلایل اصلی این مسئله کنترل ناقص و نظارت کم در دولت قبلی است.

با توجه به رویکردهایی که دولت یازدهم در پیش گرفته و همچنین اجرای برجام و لغو تحریم‌ها، می‌توان امیدوار بود که امکان بهتری برای مقابله با اقتصاد زیرزمینی و شناسایی متخلفان به وجود بیاید؟

مسلما به‌زودی این مشکلات حل نخواهد شد. ضمن اینکه طی سال‌های آینده ایران عضو سازمان تجارت جهانی می‌شود و اگر این اتفاق بیفتد، تمام کالاهای خارجی با شرایط مناسب‌تری وارد کشور می‌شود و در چنین شرایطی دیگر فعالیت‌های این چنینی منعی ندارد. به این طریق ممکن است فعالیت‌های زیرزمینی جمع شود ولی در این طرف باید تمهیدات زیادی فراهم شود تا تولیدات داخلی ما قابل رقابت با کالاهای وارداتی باشد.

راه شناسایی اقتصاد زیرزمینی چیست و آیا عزمی برای شناسایی این قبیل فعالیت‌ها وجود دارد یا خیر؟

حداقل در شرایط فعلی امکان شناسایی این فعالیت‌ها وجود ندارد و کاری در این زمینه نمی‌توان انجام داد، زیرا در حال حاضر میزان بیکاری بسیار بالاست و بسیاری برای اینکه امرارمعاش کنند، به این فعالیت‌ها دست می‌زنند. اگر دولت بخواهد سختگیری زیادی کند، افراد بسیاری بیکار می‌شوند و از سوی دیگر واحدهای صنعتی این امکان را ندارند که بتوانند نیروهای متخصص جذب کنند، مگر اینکه مشکل نقدینگی این واحدها رفع شود و آنها بتوانند تولیدات مناسبی داشته باشند و از طریق افزایش عرضه مانع از ایجاد چنین بازارهایی شوند که این موضوع هم نیاز به زمان دارد و حداقل در شرایط فعلی عملی نیست. در واقع برای دولت امکان مبارزه وجود دارد اما مصلحت مبارزه نیست.

امید طباطبایی:
پرداخت مالیات شفاف شود

امید طباطبایی، مدیرعامل شرکت ساوین و از فعالان حوزه صنعت و صادرات معتقد است که شفاف نبودن نظام مالیاتی و رکود از عوامل موثر در شکل‌گیری و گسترش اقتصاد زیرزمینی است.

به نظر شما دلایل گسترش اقتصاد زیرزمینی در سال‌های اخیر چیست و چرا این فضا در اقتصاد ما ایجاد شده و اقتصاد زیرزمینی چه لطماتی را به کشور وارد می‌کند؟

یکی از دلایل این موضوع آن است که در کشور ما نظام مالیاتی شفاف نیست. بنابراین برخی افراد در چنین شرایطی ترجیح می‌دهند که فعالیت‌های زیرزمینی را در پیش بگیرند. از سوی دیگر در سال‌های اخیر سیاست دولت مبنی بر این بوده که درآمدهای خود را به سمت اخذ مالیات هدایت و آن را جایگزین درآمدهای نفتی کند. امسال هم دولت اعلام کرده که قرار است درآمدهای مالیاتی از درآمدهای نفتی پیشی بگیرد. این در حالی است که برای دستیابی به این موضوع، سازمان امور مالیاتی فشار را به بخش‌های مالیات‌دهنده وارد می‌کند و به جای اینکه دنبال ایجاد درآمدهای جدید و شناسایی بنگاه‌های زیرزمینی باشد، فشار را به واحدهای مالیاتی موجود می‌آورد تا بتوانند تامین درآمد مدنظر خود را انجام دهند. این بزرگ‌ترین لطمه‌ای است که از اقتصاد زیرزمینی به واحدهای اقتصادی و تولیدی موجود وارد می‌شود و از آنجا که سازمان امور مالیاتی دسترسی به اقتصاد زیرزمینی ندارد، فشار مالیاتی را به واحدهای موجود وارد می‌کند.

برخی معتقدند عملکرد دولت قبلی در نظارت یکی از دلایلی است که موجب شده اقتصاد زیرزمینی گسترش بیابد و در دولت یازدهم هم عزم جدی برای مبارزه با اقتصاد زیرزمینی وجود ندارد. نظر شما درباره این موضوع چیست؟

به نظر می‌رسد اگر درباره اقتصاد دولت قبلی صحبت نکنیم، بهتر باشد. دولت یازدهم هم نباید صرفا مقابله کند، بلکه باید بحث شناسایی را در دستور کار قرار دهد و در واقع برای تامین درآمد دولت از مالیات، باید مودیان جدید شناسایی شوند. این روش‌ها در دنیا شناخته شده است و در همه جا این کار را کرده‌اند بنابراین باید به جای اینکه فشار را بر مودیان فعلی برای تامین درآمدهای دولت بیاوریم، به دنبال شناسایی مودیان جدید باشیم.

رکود حاکم بر اقتصاد کشور را تا چه اندازه در گسترش اقتصاد زیرزمینی در سال‌های اخیر موثر می‌دانید؟

معمولا اقتصاد زیرزمینی در جایی شکل می‌گیرد که رکود حاکم باشد. این در حالی است که وضعیت رکود حاکم بر بازار و اقتصاد ایران را بعد از جنگ جهانی دوم بی‌سابقه می‌دانند. در واقع رکود باعث می‌شود که برخی افراد با انگیزه کاهش هزینه‌های موجود و عرضه کالا با قیمت مناسب‌تر به بازار، شرایطی را انتخاب کنند که مجبور به پرداخت مالیات نباشند بنابراین رکود بی‌تاثیر نیست.

پس معتقدید اگر بتوانیم خروج از رکود را داشته باشیم، فضا برای اقتصاد زیرزمینی تنگ‌تر می‌شود؟

اقتصاد زیرزمینی برای تولید و عرضه با محدودیت‌هایی مواجه است اما یک واحد پویا، فعال و شفاف می‌تواند میزان تولید و عرضه خود را افزایش دهد بنابراین اگر موفق به خروج از رکود شویم، اقتصاد زیرزمینی هم راه‌های کمتری برای فعالیت خواهد داشت.

بنابراین اگر بسته اقتصادی ارائه شده توسط دولت به درستی اجرا شود، می‌تواند مانعی بر سر راه اقتصاد زیرزمینی باشد؟

اگر بسته اقتصادی دولت درست اجرا شود و کامل باشد، حتما این موضوع محقق می‌شود.