واردات آب مجازی بر صادرات آن می‌چربد

هر روز که می‌گذرد مسئله آب برای بشر مهم‌تر و بااهمیت‌تر می‌شود. خیلی‌ها پیش‌بینی می‌کنند که ممکن است جنگ‌های آینده بر سر این مایه حیات باشد. این نظریه باتوجه به روند خشکسالی‌ها و مدیریت‌های اشتباهی که چرخه طبیعی آب را به بیراهه برده است، چندان هم دور از ذهن نیست. کار به‌جایی رسیده که سیاست پیشگان در صادرات محصولات کشورشان دقت می‌کنند و همیشه سود به‌دست آمده را با میزان آبی که در تولید آن محصول به کار رفته می‌سنجند. آری، امروز آب با اقتصاد گره‌خورده است و اکثر ممالکی که در خط بحران آبی قرار گرفته‌اند، حتی مسئله آب را مهم‌تر از سودهای تجاری قلمداد می‌کنند. بحث آب مجازی (مقدار آبی که برای تولید یک محصول یا یک خدمت به کار می‌رود) و چگونگی برخورد با آن در کشور ما نیز رنگ و رویی دیگر به خود گرفته است. به‌طوری که برخی از کارشناسان، انگشت روی بخش کشاورزی گذاشته‌اند و قصد دارند با القائات خود، سیاست‌های وزارت جهادکشاورزی را به سمتی سوق دهند که از کشت و صادرات محصولات آب‌بر مانند هندوانه یا سیب‌زمینی جلوگیری کند یا حداقل برای آن محدودیت قائل شود. به‌ویژه بعد از اتفاقی که برای هندوانه‌های صادراتی به امارات افتاد و این کشور از توزیع آنها در بازارهای داخلی خود امتناع کرد، آتش حامیان ممنوعیت تندتر شد و فشارهای بیشتری به دولت و وزارت جهادکشاورزی وارد کردند. 

گذشته از اینکه برخی دیگر معتقدند محدودیت کشت اشتباه است و باید میزان بهره‌وری آب در کشاورزی افزایش یابد اما گروه مقابل همچنان بر محدود شدن و ممنوعیت صادرات پافشاری می‌کنند. به نظر می‌رسد که گروه معتقد به محدودیت کشت، تنها از یک زاویه به موضوع می‌نگرند و فقط انگشت اتهام را به سمت دولت گرفته‌اند و سنگ آبی را به سینه می‌زنند که داخل محصولات کشاورزی از مرزها خارج می‌شود. طبق آمارهای موجود، حدود 1600میلیارد مترمکعب آب مجازی توسط تجارت در جهان مبادله می‌شود که این مقدار 12برابر حجم کل منابع آبی تجدیدپذیر ایران است. به نظر می‌رسد تجارت محصولاتی که آب مجازی را با خود یدک می‌کشند، کم‌کم به‌نوعی استراتژی سیاسی بین‌ملل مختلف تبدیل شده و سیاست‌گذاری‌های غذایی که صیانت از امنیت ملی را به عهده دارد، بر همین مبنا پایه‌ریزی می‌شود. به عبارتی اکنون در اکثر کشورها محصولاتی تولید می‌شود که مزیت نسبی در آن دارند و تهیه دیگر محصولات را که پتانسیل تولید آن در خاک‌شان وجود ندارد، محدود به واردات می‌کنند.

اگرچه ایران نیز در گروه کشورهایی قرار می‌گیرد که باید برای صادرات آب مجازی، دقت بیشتری داشته باشد اما مطمئنا صادرات آب مجازی از این مرز و بوم، یک طرفه نیست. به‌عنوان مثال، وقتی برخی فریاد می‌زنند که چرا هندوانه را صادر می‌کنید، باید در پاسخ به آنها گفت در مقابل، محصولاتی مانند ذرت و سویا از کشورهایی مانند اوکراین، برزیل و... وارد می‌شود. این موضوع تا حدودی کفه ترازو را به نفع واردات آب مجازی سنگین می‌کند. بهتر است موشکافانه به موضوع بنگریم تا حقیقت روشن شود. برای تولید یک کیلوگرم هندوانه به‌طور متوسط 250لیتر آب لازم است. گفته‌ می‌شود سال گذشته حدود 833هزار تن هندوانه به کشورهای مختلف صادر شد که حدود 208میلیارد لیتر آب برای آن صرف شده بود. اما در مقابل بیش از 6میلیون تن آمار واردات ذرت است؛ ذرتی که برای تولید هر کیلوگرم آن به‌طور متوسط هزار و 605 لیتر آب مصرف می‌شود (در آمریکا برای تولید هر کیلو ذرت 760لیتر و در هند 2450لیتر آب لازم است که میانگین آن، عدد ذکر شده به دست می‌آید.)

با یک حساب سرانگشتی متوجه می‌شویم که واردات آب مجازی تنها برای ذرت، در سال گذشته بیش از 9هزار میلیارد لیتر بوده است. این در حالی است که شاید بیش از 90درصد خوراک طیور را همین ذرت تشکیل می‌دهد. به عبارتی سهم بزرگی از ذرت وارد شده در صنعت مرغداری مصرف می‌شود که آن ارزش افزوده‌ای را به نام گوشت یا تخم‌مرغ می‌سازد. گذشته از ذرت، محصولات دیگری مانند سویا (بیشتر به‌صورت کنجاله)، گندم، برنج و چندین ماده غذایی دیگر نیز از کشورهای دیگر به‌صورت سالانه وارد می‌شود که تقریبا اکثرشان جزو محصولات آب‌بر هستند، بنابراین اگر قرار است صادرات هندوانه را بهانه کنیم و دولت را مقصر اصلی در خروج آب مجازی بدانیم، به این روی سکه نیز نگاهی بیندازیم و از آب مجازی که از کشورهای دیگر وارد ایران می‌شود هم سخن بگوییم. به عبارتی قضاوت در مورد عملکرد دولت، به‌ویژه درباره مسائل مهمی مانند آب مجازی نباید یک طرفه یا مغرضانه باشد.

البته بحث کاشت یا نکاشت محصولاتی که ممکن است منابع آبی کشور را به خطر بیندازد باید در اولویت‌های کاری وزارتخانه متبوع قرار گیرد. اما نگاه از بالا و دیدن کل ماجرا برای تصمیم‌گیری بسیار ضروری به نظر می‌رسد. اگر هندوانه از کشور خارج می‌شود از آن طرف ذرت به داخل کشور می‌آید؛ ذرتی که به گفته فعالان صنعت مرغداری اگر واردات آن متوقف شود، تولید داخل حتی کفاف نیاز یک ماه را نخواهد داد.