نوسان بازار سیب‌زمینی و پیاز متوقف می‌شود؟

آتش نداشتن الگوی کشت، دامن سیب‌زمینی و پیاز را هم گرفته و هر ساله تولید آن را با فراز و نشیب‌های فراوانی همراه کرده است. با یک مرور کلی در داستان بازار دو محصول، این نکته درک می‌شود که تقریباً هیچ سالی تولید آنها به‌ویژه سیب‌زمینی با توازن همراه نبوده و تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان تعادل واقعی را در بطن بازار حس نکرده‌اند. به‌طوری که یک سال میزان عرضه سیب‌زمینی در کشور آن‌قدر کاهش می‌یابد که قیمتش در ویترین مغازه‌ها چشم‌ها را به حیرت وامی‌دارد و وقتی کشاورزان چنین کمبودی را در بازار می‌بینند، سال بعد به خاطر کسب سود بیشتر به قدری سیب‌زمینی می‌کارند که دولت مجبور می‌شود مازاد آن را به‌صورت رایگان در کنار جاده‌ها به مردم عرضه کند. اگرچه همیشه محصول سیب‌زمینی در کنار پیاز تولید می‌شود اما در این گزارش بیشتر بازار سیب‌زمینی را بررسی کرده و مشکلات به وجود آمده از تولید تا فروش را مرور خواهیم کرد.

وضعیت تولید

ایران با در اختیار داشتن 156هزارهکتار سطح زیر کشت سیب‌زمینی و تولید سالانه 5میلیون تن به‌طور میانگین، سهم قابل توجهی از بازار این محصول را بر عهده دارد که البته سرانه مصرف هر نفر حدود 48کیلوگرم در سال است. جیرفت، همدان، اردبیل، اصفهان، کردستان، دزفول و گرگان از سردمداران کشت سیب‌زمینی و پیاز هستند و در بین این استان‌ها به جرات می‌توان گفت جنوب کرمان (جیرفت) قطب تولید این محصول به شمار می‌رود.

تا قبل از سال 74 معمولاً به خاطر اینکه سیب‌زمینی یک بار در سال کشت می‌شد، کمبود در فصول سرد، بازار را در بر می‌گرفت و همین عامل باعث شد تا ذهنیت مشتریان خارجی نسبت به خرید محصول از ایران لکه‌دار شود. بنابراین کم‌کم بازارها را از دست دادیم. خوشبختانه دولت برای حل این معضل راهکاری اندیشید که به نام طرح استمرار سیب‌زمینی و پیاز معروف است. اجرای آن در برخی استان‌ها به پر شدن خلأ بازار کمک بزرگی کرد. البته حدود 97درصد طرح مذکور در حال حاضر در جنوب کرمان با موفقیت چشمگیری همراه بوده و همچنان ادامه دارد.

اگرچه طرح استمرار توانسته عرضه مداوم سیب‌زمینی و پیاز را در بازارهای کشور در پی داشته باشد اما مشکل از جای دیگری سر باز کرد. تا پیش از آن، مسئله اصلی در مزارع جیرفت، تولید بود و اکنون که این مشکل به دست فراموشی سپرده شده، موضوع فروش و چگونگی کنترل بازار مطرح است. شنیده‌ها حاکی است هم‌اکنون اکثر انبارهای شهرهای تولیدکننده مملو از سیب‌زمینی است.

سیب‌زمینی هم سیاسی شد!

از آنجا که هنوز راه بازارهای بین‌المللی برای محصولات ایرانی کاملاً باز نیست و رقبای دیگر بازارهای بکر را به‌گونه‌ای تسخیر کرده‌اند؛ بنابراین نمی‌توان آن‌طور که باید و شاید روی صادرات حساب کرد. از طرفی این مقدار بیش از نیاز مصرف داخلی است. به همین دلیل دولت برای ایجاد تعادل در بازار وارد عمل شد و خرید تضمینی را شروع کرد. آمارها نشان می‌دهد امسال بیش از 900هزارتن از دو محصول نامبرده توسط کشاورزان منطقه تولید شده که 11هزارتن سیب‌زمینی و 95هزارتن پیاز به‌صورت تضمینی از کشاورزان خریداری شده است. به گفته رییس سازمان جهادکشاورزی جنوب کرمان، قیمت تعیین شده برای سیب‌زمینی 360تومان و برای پیاز 240تومان در هر کیلوگرم بود. مقداری از پیاز خریداری شده توسط دستگاه‌های مخصوص به پیاز داغ تبدیل و به بازار عرضه شد اما وضعیت در مورد سیب‌زمینی کمی متفاوت است.

سیدیعقوب موسوی به «فرصت امروز» می‌گوید: «قبل از اینکه دولت برای خرید اقدام کند، قیمت پیاز در بازار، 100تومان و برای سیب‌زمینی 150تومان در هر کیلوگرم بود اما به محض شروع خرید تضمینی، بازار رونق گرفت و قیمت‌ها به ترتیب به 400 و 500تومان در هر کیلوگرم رسید.» رییس سازمان جهادکشاورزی جنوب کرمان با موفق خواندن طرح خرید تضمینی می‌افزاید: «متأسفانه به دلیل نزدیکی انتخابات مجلس، گروهی سعی دارند به هر نحوی که شده دولت را بکوبند. به همین دلیل با قدرتی که دارند در رسانه‌ها جنجال به پا کرده و تلاش می‌کنند خرید تضمینی را شکست خورده نشان دهند.‌»‌

موسوی با اشاره به حرکت غیراخلاقی صداوسیما در این ارتباط اظهار می‌کند: «چند روز پیش از سفر وزیر کشاورزی به این منطقه، فیلمی از وضعیت تولید سیب‌زمینی در جنوب کرمان تهیه کردند که دقیقا شب قبل از حضور مهندس حجتی در جیرفت، از شبکه یک سیما پخش شد.‌»‌ به گفته رییس سازمان جهادکشاورزی جنوب کرمان، این فیلم محصولات خریداری شده از کشاورزان را به تصویر کشید و متأسفانه به‌گونه‌ای وانمود کرد که این سیب‌زمینی‌ها در دست کشاورزان مانده است. از طرفی هم با چند نفر به‌عنوان کشاورز معترض مصاحبه و در خلال تصاویر مزارع، آنها را با زیرکی خاصی تدوین کرده بودند. وی ادامه می‌دهد: «این درحالی است که قضیه درست برعکس بود. به عبارتی اگر خرید تضمینی صورت نمی‌گرفت، وضعیت کشاورزان از این بدتر می‌شد. مضاف بر اینکه محصولات خریداری شده، از کیفیت لازم برخوردار نبودند و راهی جز معدوم کردن آنها نماند.»

از نظر این مقام مسئول، برخی بازی‌های سیاسی موجب شده تا همیشه و در همه حال، عملکرد دولت را ضعیف نشان دهند که در این راستا خرید تضمینی سیب‌زمینی‌ هم از تیررس مخالفان در امان نمانده و آن را به باد انتقاد گرفته‌اند. البته دولت برای حل مشکل مازاد تولید قصد دارد برای سال‌های آینده، سطح زیر کشت را به مقدار قابل توجهی کاهش دهد.

خرید تضمینی شکست خورد

اما عضو هیات‌مدیره انجمن سیب‌زمینی کشور معتقد است خریدتضمینی با این وضعیت، یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات دولت بود. عنایت مشایخی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» می‌گوید: «تولید هر کیلوگرم سیب‌زمینی برای کشاورز حداقل 850تومان آب خورده است آنگاه چطور کارشناسان دولتی، قیمت تضمینی را کیلویی 360تومان اعلام می‌کنند؟»

به گفته مشایخی، دو عامل باعث شد تا خرید تضمینی این محصول با شکست مواجه شود؛ یکی قیمت پایین تعیین شده و دیگری انبار کردن آن توسط دولت. از نظر این کشاورز، قیمت خرید تضمینی حداقل باید هزارتومان تعیین و از آن طرف تمام محصول خریداری شده بدون انبار کردن و بدون برداشت، معدوم می‌شد. هزینه انبارداری برای دولت هیچ سودی در پی نداشت زیرا بلافاصله بعد از جیرفت، برداشت محصول از دزفول و پس از آن اصفهان آغاز می‌شود. به عبارتی ورود محصولات تازه این استان‌ها به بازار، فرصت فروش سیب‌زمینی‌های جیرفت را از بین برد. بنابراین اشتباه دولت در اینجا نمایان می‌شود؛ ضمن اینکه هنوز پولی به کشاورزان پرداخت نشده است.

وی توضیح می‌دهد: «به دلیل برخی مسائل، دولت عراق برای واردات هر کیلوگرم سیب‌زمینی از ایران،400تومان عوارض می‌گیرد اما تجار ترکیه از پرداخت چنین پولی معاف هستند. این درحالی است که در سال‌های گذشته، 35درصد از این محصول بدون هیچ دردسری به عراق فروخته می‌شد.‌»‌

کارخانه‌های چیپس هم مقصرند

از نظر این کشاورز، عمل ناعادلانه کارخانه‌های چیپس هم مزید بر علت شده است. برخی کارخانه‌های بزرگ، سیب‌زمینی را زمانی از کشاورز می‌خرند که قیمت آن به پایین‌ترین حد رسیده است. گذشته از اینها در سال 92 حدود 500کامیون از این محصول را به‌صورت اقساط از کشاورزان خریدند اما وقتی قیمت به‌طور ناگهانی بالا رفت، دوباره محموله‌ها را به بازار برگردانده و با قیمت روز فروختند. بعید نیست که چنین اتفاقی دوباره تکرار شود. مشایخی معتقد است بهترین کار برای دولت این بود که میزان عملکرد در هر هکتار را به‌طور میانگین تخمین زده و بدون برداشت، پول محصول را به کشاورز پرداخت می‌کرد. به عبارتی اگر سیب‌زمینی‌ها در مزارع باقی می‌ماند برای مزرعه‌دار بسیار به صرفه‌تر بود. زیرا حداقل مجبور نبود پول برداشت و بسته‌بندی را بپردازد. 

به هر ترتیب، تجربه خرید تضمینی برای دولت تقریباً همیشه تجربه‌ای تلخ و همراه با ضرر و زیان بوده است. از گندم گرفته تا سیب‌زمینی و پیاز، همگی بر بار مالی دولت افزوده و فریاد منتقدان را برانگیخته است. درست مانند همان اتفاقی که در خرید تضمینی شیر افتاد. کارشناسان کشاورزی معتقدند اگر هرچه سریع‌تر فکری به حال مزارع سیب‌زمینی و پیاز نشود، تا دو یا سه سال دیگر با فاجعه‌ای باورنکردنی روبه‌رو خواهیم شد که در آن زمان نه خرید تضمینی، نه معدوم‌سازی و نه انبار کردن به داد کشاورزان می‌رسد. حال باید دید که با کاهش سطح زیر کشت این محصولات در آینده چه تحولی صورت خواهد گرفت.