مصرف بی‌رویه کود و مشکلات آن

گیاهان مختلف از خانواده‌های متفاوت برای تکمیل چرخه زندگی جدا از سایر پارامترها مانند نور خورشید و آب، به حدود 17 عنصر معدنی در محیط ریشه‌های خود نیازمندند. به این عناصر که در صورت غیاب یا کمبود آنها گیاه ضعیف می‌شود یا به‌صورت کلی از بین می‌رود عناصر ضروری گفته می‌شود. این عناصر نقش‌های مختلفی دارند از جمله برای ساخته شدن ملکول‌های ساختمانی یا تنظیم PH سلول‌ها.

خاک به‌صورت یک انبار یا بافر می‌تواند عناصر ضروری مورد نیاز گیاه را فراهم کند. وقتی دوره رشد گیاه به پایان می‌رسد، بقایای گیاهی روی خاک می‌افتد و در اثر عمل میکرو ارگانیسم‌ها، باکتری‌ها و قارچ‌ها عناصر دوباره بازیافت می‌شود. تا زمانی که دست دخالت انسان وارد این چرخه نشده بود این چرخه‌های تولد و مرگ گیاهی به‌صورت طبیعی پیش می‌رفت. با پیشرفت تکنولوژی و تعداد فزون‌تر جمعیت آدمی، نیاز به خوراک افزایش یافت که این یعنی فشار بیشتر به زمین و نیاز به بالا بردن عملکرد. کود‌های شیمیایی از اختراعات قرن نوزدهم میلادی برای حل این خلأ وارد کشت و کار‌ها شدند.

کود شیمیایی عناصر مورد نیاز گیاه را به‌صورت بهینه و حتی بالاتر از آن تأمین می‌کند و در نتیجه رشد و عملکرد هم افزایش می‌یابد. براساس تخمین‌های محافظه‌کارانه 30 تا 50 درصد عملکرد کشاورزی دنیا با کاربرد کود‌های طبیعی (دامی) یا مصنوعی (شیمیایی) به دست می‌آید. حدس زده می‌شود بازار کود اروپا تا سال 2018 به ارزش حدود 15میلیارد یورو دست یابد. نکته بسیار مهم در مورد اضافه کردن کود شیمیایی به زمین انجام تست خاکی، آبی و گیاهی و سپس اعمال تیمار کودی براساس توصیه کودی حاصل از آنالیز خاک است.

بهترین روش، نمونه‌برداری از قسمت‌های مختلف زمین و آب، آبیاری و انجام آنالیز توسط سه آزمایشگاه مستقل است. سپس توصیه کودی براساس دو سری نتایج نزدیک‌تر به هم انجام می‌شود. نوع گیاهی که قرار است مورد تست قرار بگیرد هم بسیار مهم است زیرا نیاز کودی گیاهان مختلف متفاوت است. با نگاه اجمالی به مراحل کاشت، داشت و برداشت به نظر می‌رسد که انجام تست‌های این چنینی، در بیشتر کشت و کارهای کشور حذف می‌شود. انجام مراحل کوددهی به‌صورت تجربی و بدون توجه به شرایط زمین و نوع خاک انجام می‌شود. به‌عنوان مثال در جنوب کشور نیازی به اضافه کردن کود پتاسیم‌دار در هر سال نیست درحالی‌که در بسیاری از مزرعه‌ها این نوع کود هر سال مورد استفاده قرار می‌گیرد. کود‌های نیتروژن‌دار هم به‌ویژه برای تحریک رشد محصولات برگی به‌صورت بیش از اندازه مصرف می‌شود. این موارد عواقبی خواهد داشت مانند آبشویی کود‌های نیتروژنه با آبیاری و آلودگی منابع آبی.

مسئله مهم دیگر استفاده از کود‌های با کیفیت پایین است که می‌تواند خطراتی برای سلامتی جامعه ایجاد کند. به‌عنوان مثال در تهیه کود‌های فسفاته که به میزان زیاد هم استفاده می‌شود، معمولاً مقداری کادمیم (فلز سنگین و فوق‌العاده سمی و سرطانزا) به خاک اضافه می‌شود. در اتحادیه اروپا برای تهیه کود‌های فسفاته استاندارد‌هایی وجود دارد که مشخص می‌کند از چه منبع سنگ‌های فسفات‌دار برای تهیه کود استفاده شود. این استاندارد‌ها شاید در ارقام بی‌کیفیت کود‌های شیمیایی رعایت نشود که این برابر است با تجمع فلز کادمیم در خاک و در نهایت محصولات کشاورزی.

برخی آمارها مصرف بی‌رویه کود شیمیایی در کشور را نسبت به حدود یک دهه پیش با رشد تقریباً 100 درصدی نشان می‌دهند که البته طبعاتی هم دارد. از‌جمله مشکلات زیست‌محیطی و افزایش رشد بیماری‌های مختلف مانند سرطان. به گفته محمد اسماعیل اکبری، رییس مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، بالاترین رشد ابتلا به سرطان در ایران وجود دارد. در حال حاضر 150 نفر از هر صدهزار نفر جمعیت کشور به سرطان مبتلا هستند و حدود 85 هزار مورد سرطان جدید سالانه بروز می‌کند و 400 ‏هزار نفر نیز با این بیماری زندگی می‌کنند‎. این آمار باید زنگ خطر را برای دست‌اندرکاران صنعت کشاورزی کشور به صدا درآورد و با مدیریت دقیق و ایجاد برنامه‌های نظارتی الگوی مصرف کود و کیفیت آن را بهبود بخشند. مصرف میوه و سبزی یکی از توصیه‌های دائمی پزشکان برای تأمین ویتامین‌ها، آنتی اکسیدانت‌ها و عناصر معدنی بدن است. هدف این توصیه‌ها مبارزه با بیماری‌های مختلف و تأمین سلامت شهروندان است. بدیهی است در صورت عدم کاربرد نهاده‌های سالم کشاورزی مصرف میوه و سبزی به ضد خود تبدیل می‌شود.

* کارشناس کشاورزی