مدیریتی نابسامان، درآمدی بسامان

مراسم حج هرچند در شکل تمتع یکی از واجبات اسلام است و در شکل عمره آن یکی از علایق مسلمانان، اما در منظر اقتصادی آن را می‌توان به‌عنوان گردشگری زیارتی طبقه‌بندی کرد. صنعتی که پایه رشد اقتصادی بسیاری از کشورهاست و عربستان سعودی با توجه به اینکه قبله مسلمانان یعنی کعبه را در دل خود جای داده توانسته درآمد قابل توجهی را در این زمینه جذب کند.

گردشگری هرچند یک صنعت بسیار مهم محسوب می‌شود، اما حساسیت بسیاری روی آن وجود دارد. مهم‌ترین سنگ‌بنای صنعت گردشگری حفظ امنیت گردشگران در کشور مقصد است. اگر کشوری به هر دلیلی امنیت مسافران خود را نادیده بگیرد، کم‌کم جایگاه خود را به‌عنوان یک مقصد گردشگری از دست می‌دهد. بنابراین مدیریت درست و فراهم آوردن زیرساخت‌های لازم برای ایجاد رفاه و امنیت مسافران برای اغلب کشورهایی که به اهمیت صنعت گردشگری پی برده‌اند حائز اهمیت است.

مسئولان شهر مکه و عربستان اما گویی در این میان چندان به امنیت و رفاه گردشگران خود اعتنایی ندارند. این بی‌اعتنایی بخش عمده آن به اعتقاد مسلمانان در به جا آوردن حج تمتع باز می‌گردد. به این معنا که عربستان با تکیه بر واجب بودن حج تمتع این اطمینان خاطر را دارد که با وجود عدم فراهم آوردن فضایی مناسب برای مسافران همچنان مسلمانان در ایام حج به مکه سرازیر می‌شوند. اتفاقی که برای عربستان درآمد قابل توجهی را رقم می‌زند که گاه با درآمد این کشور از نفت برابری می‌کند.

درآمدی که با درآمد نفت برابری می‌کند

به گزارش خبرگزاری فرانسه، سالانه بیش از 2 میلیون مسلمان برای ادای مناسک حج واجب به عربستان می‌روند. زائرانی که با سفر خود رقمی بالغ بر 8 میلیارد دلار برای عربستان رقم می‌زنند. از این میان سالانه حدود 300 هزار شهروند ایرانی برای ادای مناسک عمره، راهی عربستان سعودی می‌شوند. بدین ترتیب می‌توان گفت حدود یک هفتم جمعیت حج را ایرانیان تشکیل می‌دهند. در این صورت اگر درآمد حدود ۸ میلیارد دلاری عربستان را به هفت قسمت کنیم، بیش از یک میلیارد آن را ایرانیان هزینه حج می‌کنند. این هزینه‌ها شامل مسکن، مواد‌غذایی و آشامیدنی، خرید سوغاتی و مخارج برقراری ارتباط تلفنی است.

نتیجه مطالعات منتشر شده توسط دانشگاه «ام‌القری» نشان می‌دهد که مجموع درآمدهای عربستان سعودی از متن و حاشیه مراسم حج و عمره با درآمدهای نفتی این کشور برابری می‌کند. به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی شبکه العالم، این تحقیق نشان می‌دهد که درآمدهای بخش‌های مختلفی که در برگزاری مناسک حج دخالت دارند، از جمله موسسات حمل‌و‌نقل و بنگاه‌های تجاری، به مرور زمان وارد اقتصاد عربستان شده و در افزایش تقاضای عمومی نقش دارد. براساس این تحقیق، بزرگ‌ترین تاثیر حج در بخش املاک و مستغلات است، چراکه 30 تا 40 درصد از هزینه‌های حجاج صرف مسکن می‌شود و همین درآمد در‌نهایت بر افزایش فعالیت بخش مسکن و املاک در مکه مکرمه تاثیر می‌گذارد.

حج همچنین آثار اقتصادی بر سایر بخش‌ها مثل اشتغال، حمل‌و‌نقل و اشیای زینتی و هدیه و سوغاتی نیز دارد.یکی دیگر از نتایج حج افزایش پرداخت‌ها و ذخایر خارجی عربستان است زیرا در فصل حج درخواست ریال سعودی به‌طور قابل ملاحظه‌ای توسط حاجیان افزایش می‌یابد که این خود منبع درآمد اصلی و مهم این کشور از ارزهای خارجی به شمار می‌رود.

زید الرمانی، مشاور اقتصادی در این زمینه می‌گوید: حج نقش مهمی در حل مشکلات اقتصادی مسلمانان دارد همچنان که به تجارت معنای جدیدی در این سرزمین مقدس می‌بخشد زیرا وجود حاجیان باعث افزایش تقاضا و متعاقبا افزایش عرضه می‌شود و تجار امکان دیدار با یکدیگر و آشنایی با تولیدات همه کشورهای اسلامی را پیدا می‌کنند و امکان تبادل این تولیدات مهیا می‌شود. وی خاطرنشان می‌کند: واردات عربستان در فصل حج تمتع و عمره در سال 2012 به بیش از 62 میلیارد ریال سعودی (16/5میلیارد دلار) رسید و 12 میلیون حاجی به سرزمین وحی مشرف شدند. 

روزنامه الیوم چاپ عربستان نیز از قول نادیه باعشن، کارشناس اقتصاد و رئیس دانشکده تجارت و اقتصاد در شمال جده نوشت: اگر از این منبع درآمد به‌خوبی استفاده شود، درآمد حاصل از آن با درآمد حاصل از فروش نفت برابری خواهد کرد.

سهم ایران از درآمد عربستان

برخلاف آمار 300 هزار نفره زائران ایرانی که خبرگزاری فرانسه آن را اعلام کرده بود، براساس آمارهای رسمی سازمان حج و زیارت به‌صورت میانگین در سال‌های گذشته 500 هزار نفر ایرانی هر سال به سفر حج عمره رفته و 65 هزار نفر نیز به حج واجب مشرف شده‌اند و این عدد یعنی سالانه حدود 600 هزار نفر از ایران راهی خانه خدا می‌شوند تا در مراسم حج عمره و حج واجب شرکت کنند؛ زائرانی که سالانه درآمد بسیار زیادی برای این کشور به همراه دارند. براساس آمارها و ارقام اعلام شده از سوی سازمان حج و زیارت هم‌اکنون اعزام حجاج به حج عمره بین یک میلیون و 700 هزار تومان تا 2 میلیون و 800 هزار تومان قیمت دارد و قیمت امتیاز اعزام زائران به حج واجب هم 9 میلیون تومان تا 12 میلیون و 700هزار تومان تومان است که قیمت‌ها باتوجه به نوع خدمات، هتل و.... متفاوت است.

اما در این میان باتوجه به اعداد بالا با یک ضرب و جمع می‌توان تا حدودی به درآمد کشور عربستان از سفر زائران ایرانی پی برد. اگر سالانه عدد میانگین اعزام ایرانی‌ها به حج عمره یعنی 500 هزار نفر را در عدد 2 میلیون و 250 هزار تومان (میانگین عدد یک میلیون و 700 هزار تومان 2 میلیون و 800 هزار تومان هزینه سفر عمره) ضرب کنیم به عدد یک هزار و 125 میلیارد تومان می‌رسیم که درواقع گردش مالی اعزام زائران و پول ثبت‌نام آنها برای حج عمره است. اعدادی که تقریبا بیش از 70 درصد آن یعنی 787 میلیارد تومان آن به جیب سعودی‌ها می‌رود. زیرا علاوه بر هتل و برگزاری و... آنها 50 درصد اعزام مسافران را نیز با پروازهای خود در قرار دادها برعهده گرفته‌اند.

حالا اگر به این عدد میزان درآمد کشور عربستان از اعزام حجاج واجب ایرانی را هم اضافه کنیم در مجموع به درآمدی بیش از 1500 میلیارد تومان خواهیم رسید؛ درآمدی که شاید اعداد آن در مقایسه با درآمدهای نفتی عربستان چندان نباشد اما عدد نسبتا بزرگ است، عددی که باید به آن میزان مخارج حجاج و پولی را که در این کشور هزینه می‌کنند نیز اضافه کرد. اما در این میان با توجه به اتفاقات ناگواری که در مراسم حج افتاده باید دید ایران چه اقدامی انجام خواهد داد.

براساس آمارهای سازمان حج و زیارت، در شرایط کنونی 8میلیون نفر در نوبت حج عمره و 1.5میلیون نفر در نوبت حج واجب هستند که براساس پیش‌بینی‌ها و در صورت مساعد بودن شرایط به ترتیب در 16 سال و 10 سال آینده به مکه مکرمه اعزام خواهند شد. پیش از این اعزام زائران ایران به مکه در سال 1367 و بعد از حمله به زائران ایرانی و شهادت تعدادی از زائران در عربستان لغو شده بود. باید دید مدیریت نامناسب عربستان و اتفاقات پی‌در‌پی فاجعه‌آمیزی که اخیرا در مراسم حج روی داده، سیاست ایران را به کدام سو سوق خواهد داد.

حوادثی که حجاج را طی 40 سال تهدید کرده‌اند

غروب ۱۱ سپتامبر ۲۰۱۵، براثر توفان در مکه مکرمه، یکی از بالابرهای اطراف مسجدالحرام سقوط کرد و منجر به مرگ ۱۰۷ زائر شد. اما در ۴۰ سال گذشته این دوازدهمین حادثه بزرگ موسم حج است. تا پیش از این حادثه، مقامات سعودی ۹سال توانستند حج را بدون هیچ مشکلی برگزار کنند. اما توفان و باران شدید عصر 11 سپامبر، رکورد سعودی‌ها را در بی‌حادثه برگزار کردن حج تمتع بهم زد. تا پیش از سال ۲۰۰۶، هر دو سه سال یکبار، حج تمتع با حادثه بزرگی همراه بوده است. در جدول 1 حوادثی که طی 40 سال در عربستان برای حجاج روی داده به نقل از خبرگزاری الجزیره آمده است.

از زمان آغاز مناسک حج تاکنون عملکرد ضعیف دولت عربستان که متولی انجام این مراسم است انتقادهای زیادی به همراه داشته. در روز 11 سپتامبر نیز سقوط بالابر ساختمانی در مسجدالحرام به کشته شدن 107 نفر از جمله 11 ایرانی منجر شد. به نوشته مشرق، در حادثه‌ای دیگر آتش‌سوزی هتل حجاج در مکه نیز منجر به زخمی شدن تعدادی از آنها و تخلیه 1500 نفر از حاجیان شد.

مدیریت نامناسب عربستان و مرگ 2 هزار نفر

روز دوم مهرماه در جریان برگزاری مراسم حج در سرزمین منا حضور گسترده حجاج در این منطقه حادثه‌آفرین شد و صدها نفر کشته و زخمی شدند. درحالی‌که منابع سعودی تعداد کشته شدگان حادثه منا را 717 نفر اعلام می‌کنند، جمع آمار قربانیان کشورهای مختلف به نقل از مقامات ایرانی نشان می‌دهد تعداد تلفات بسیار بیش از این عدد است.

رئیس سازمان حج و زیارت ایران در تماس تلفنی از مکه با شبکه 2 سیما آخرین آمار جان باختگان را که حاصل تجمیع آمار اعلامی کشورهای مختلف است در زمان تنظیم این گزارش نزدیک به 2000 نفر اعلام کرد. سعید اوحدی گفت: کشور نیجریه در این حادثه 600 کشته داشته است. مصری‌ها و پاکستانی‌های زیادی در این حادثه جان خود را از دست داده‌اند. 155 ایرانی هم در فاجعه منا جان باختند.

با این حال، آمار منتشره در رسانه‌ها درباره کشته شدگان کشورهای دیگر در منا، کمتر از رقم اعلامی رئیس سازمان حج و زیارت است و از جمله هیچ رسانه‌ای تلفات نیجریه ای‌ها را این قدر وسیع اعلام نکرده است. همچنین آمار تلفات کشورهای مختلف نیز با تناقض‌های بسیار عمیق همراه است، به‌گونه‌ای که آمار کشته‌شدگان پاکستانی در منابع مختلف از 7 نفر تا 236 نفر در نوسان است که کوچک‌ترین همخوانی با یکدیگر ندارند و تنها باید منتظر آمار نهایی بعد از مشخص شدن وضعیت مفقودان که شمارشان بسیار است، ماند. هرچند مقامات سعودی سیاست کتمان را درخصوص این ماجرا در پیش گرفته‌اند.

اوحدی درباره وسعت حادثه گفت: هم‌اکنون تریلی‌های یخچال‌دار که حامل اجساد کشته‌شدگان هستند در برابر سردخانه‌های عربستان متوقف هستند و تعداد قربانیان آنقدر زیاد است که هنوز نتوانسته‌اند آنها را در سردخانه‌ها تخلیه کنند. وی درباره کشته‌شدگان ایرانی هم گفت: اکثر فوتی‌های ایرانی در این حادثه از استان‌های خراسان رضوی، گلستان، مازندران و لرستان هستند. بیشتر مجروحان و مفقودان ایرانی هم از این چهار استان هستند، زیرا در لحظه حادثه، کاروان‌های این استان‌ها در مرکز حادثه قرار داشتند. به گفته رئیس سازمان حج و زیارت، تعداد مجروحان هم به حدی زیاد است که علاوه بر بیمارستان‌های مکه، تعدادی از مجروحان به شهرهای دیگری مانند ریاض و طائف انتقال داده شده‌اند و ما در حال کسب مجوز از مقامات عربستانی برای رفتن به بیمارستان‌های این شهرها هستیم تا بتوانیم مفقودان ایرانی را در این شهرها بیابیم.

در همین حال برخی حجاح ایرانی که در منا هستند، در گفت‌وگوی تلفنی با خبرنگار عصر ایران از وضعیت نابسامان حاکم بر منا خبر دادند. به گفته آنها، هم‌اکنون بسیاری از حاجیانی که در حادثه منا آسیب ندیده‌اند، به‌ویژه حجاج سالخورده و بانوان، بر اثر استرس ناشی از آن واقعه حال مساعدی ندارند و تیم‌های پزشکی در حال رسیدگی به این افراد هستند. با این حال، با توجه به اینکه تمرکز امدادرسانی‌ها به مصدومان حادثه است، رسیدگی به حجاج دیگر در اولویت قرار ندارد.

همچنین درباره اینکه چرا قریب به اتفاق کشته شدگان حادثه منا را مردان تشکیل می‌دهند کسب اطلاع شد که طبق روال، بانوان در ساعات نخستین صبح و به‌طور جداگانه به سمت محل برگزاری مراسم رمی جمرات برده شدند لذا در لحظه وقوع حادثه، تقریبا همه حاجیان حاضر در محل را مردان تشکیل می‌دادند. در پی این حادثه ناگوار هرچند خطیب نماز جمعه تهران اعلام کرد عربستان صلاحیت برگزاری مراسم حج را ندارد و مقامات ایرانی برای دومین‌بار خواستار توضیحات لازم از سوی عربستان شده‌اند اما باید دید این حادثه پس از آنکه از تب و تاب افتاد و زمان بر آن گذشت با چه بازخوردی از سوی مقامات و مراجع عظام روبه‌رو خواهد شد.