زاینده رود بی آب شد، بادام ها ثمر نداد

حوضه آبگیر زاینده‌رود، منطقه کوهرنگ از ارتفاعات زردکوه چهارمحال و بختیاری است. این رود تاریخی، در حوزه بالادست از این استان نشأت می‌گیرد و در نهایت به باتلاق گاوخونی در استان اصفهان منتهی می‌شود. دلیل خشک شدن مجدد زاینده رود در ماه‌های اخیر چیست؟ چرا با وجود اینکه طبیعت می‌تواند گردش آب را به‌صورت خدادادی تنظیم کند، باید شاهد کم‌عمقی و در نهایت، خشک شدن آن باشیم؟ کارشناسان دلایل مختلفی را برای این امر نام می‌برند که اکثرشان بر تداوم خشکسالی هفت سال گذشته تاکید دارد. البته تغییر شرایط جوی، کاهش بارش‌ها و از همه مهم‌تر، تغییر نوع بارش از برف به باران هم می‌تواند از جمله علت‌هایی باشد که برای بی‌آب شدن زاینده‌رود نقشه کشیده‌اند.

اگر نگاهی کلی به دوره‌های گذشته تاریخ بیندازیم، خواهیم یافت که کشور ما به‌خصوص در نواحی مرکزی، خواه و ناخواه با خشکسالی درگیر بوده و سینوس بارش‌ها در زمان‌های مختلف از دامنه‌های مختلفی تبعیت می‌کرده است. بنابراین شاید بتوان خشکسالی و تغییر شرایط اقلیمی را به‌عنوان یکی از دلایل از دست رفتن زاینده‌رود دانست.

عدم تمرکز در مدیریت منابع آبی

برخی کارشناسان عدم تمرکز در مدیریت منابع آبی در دهه گذشته را عامل اصلی افت آب رودخانه می‌دانند و معتقدند که این موضوع میراث دولت نهم است. داستان از این قرار است که تا قبل از سال 84 مدیریت زاینده‌رود برعهده اداره کل آب منطقه‌ای استان اصفهان بود اما رییس دولت وقت در یکی از سفرهای استانی، مجوز تشکیل سازمان آب منطقه‌ای استان چهارمحال و بختیاری را صادر کرد. بنابراین مدیریت حوزه‌ای در راستای زاینده‌رود به مدیریت استانی تبدیل شد.

یکی از منابع آگاه اداره آب منطقه‌ای استان اصفهان به «فرصت امروز» می‌گوید: «تغییر شیوه مدیریت، منجر به اجرای طرح‌های بدون کارشناسی (به عبارتی غلط) مانند کاشت درختان گردو و بادام در بالادست رودخانه شد.» این منبع آگاه که نمی‌خواهد نامش منتشر شود، می‌افزاید: «کاشت این درختان هیچ ثمری ندارد زیرا اولا در مناطقی این کار صورت گرفته که خاک کشاورزی بسیار کم است و دوما محصولات کشاورزی چنین مناطقی معمولا دچار سرمازدگی زودرس اوایل بهار می‌شوند. این موضوع باعث برداشت‌های بیش از حد شده و اکنون به جایی رسیده‌ایم که موجودی آب پشت سد، به حدود 30 تا 40درصد ظرفیت آن رسیده است.»

آمارها می‌گویند که ظرفیت انتقال آب در زاینده‌رود به طور میانگین 470میلیون متر مکعب است. شوربختانه از سال 49 که سد زاینده‌رود آبگیری شده وزارت نیرو بیش از سه برابر این مقدار را فروخته و به بخش‌های دیگر واگذار کرده است. به گفته مدیر کانون خبرگان کشاورزی استان اصفهان، شاید برخی فکر می‌کنند احداث سد، باعث تولید آب می‌شود در صورتی که وظیفه اصلی سد، تنظیم آب است.

میراسفندیار امینی می‌گوید: «از طرفی اگر قرار است با مدیریت متمرکز، رودخانه زاینده‌رود را کنترل کرد، باید تفویض اختیار به همین وزارتخانه صورت بگیرد و بعد از مشخص شدن سهم هر استان، وظایف تقسیم شوند؛ البته مجموعه این عوامل تنها بستگی به اجرای درست قوانین دارد. در غیر‌این صورت وضعیت بدتر از امروز خواهد شد. این درحالی است که دولت نهم، اعلام کرد، هر استان هر چقدر آب می‌خواهد برداشت کند. این یعنی بی‌قانونی.»

امینی معتقد است که متاسفانه چنین دستوری، نه تنها تخریب منطقه‌ای را در پی داشت بلکه به‌صورت موجی وسیع، کل کشور را در بر گرفت. به همین دلیل امروز شاهد خشکی و کم‌آبی رودخانه‌ها و دریاچه‌هایی مانند ارومیه و کارون هستیم. به گفته وی، اگر قوانین مربوط به آب در حوزه رودخانه دقیقا اجرا شود، می‌توان به احیای دوباره آن امیدوار بود.

از طرفی می‌شود با راهکارهای مختلفی سهم عمده‌ای از آب مصرفی را دوباره به چرخه باز‌گرداند. به‌عنوان مثال، قسمتی از آبی را که برای صنعت و شرب استفاده می‌شود به پساب تبدیل شده و قابلیت تصفیه دارد. این می‌تواند صرفه‌جویی بزرگی برای مصرف آب قلمداد شود و این تنها راهکار احیای زاینده‌رود نیست، بلکه در کل کشور قابل اجراست؛ پسابی که اکنون کمتر از 10درصد آن به چرخه بازمی‌گردد.

ریزگردهای سمی در کمین

عضو کمیته آب اتاق بازرگانی اصفهان، از زاویه دیگری به موضوع زاینده‌رود نگاه می‌کند. لطف‌الله ضیایی معتقد است: اکنون ذخیره آب در پشت سد زاینده‌رود حدود 240میلیون متر مکعب است. این در حالی است که میزان تعهدات دولت برای تامین آب، یک میلیارد و 200میلیون مترمکعب تخمین زده می‌شود. بنابراین حتی اگر بارش‌ها هم طبیعی باشد باز هم مشکل کمبود آب، اصفهان را تهدید می‌کند. به گفته ضیایی، در صورت ادامه این روند، خشک شدن باتلاق گاوخونی حتمی است که موجب تشکیل کانون تولید ریزگردهای نمکی و سمی خواهد شد.

این درحالی است که در سه‌ماه ابتدای سال، جهت حرکت بادها از شرق به غرب است و ممکن است منطقه مرکزی کشور را تحت تاثیر قرار دهد. بنابراین دست‌کم برای جلوگیری از بحران زیست‌محیطی، باید هرچه سریع‌تر فکری به حال زاینده‌رود کرد.اگرچه وقتی در شهر اصفهان قدم می‌زنی، کاملا خشکی و گرمی هوا را در این فصل احساس می‌کنی اما به گفته کارشناسان، چنین موضوعی نمی‌تواند دلیل اصلی برای حال و هوای این روزهای زاینده‌رود باشد.

بنابراین سوءمدیریت‌ها و دوگانگی در امر کنترل حوضه آبی رودخانه، علت اصلی قهر زاینده‌رود از مردم آن حوالی است. اکنون کار به جایی رسیده که مردم اصفهان، تنها در صورتی می‌توانند رودخانه را پر آب ببینند که آب‌بندها از بالادست آن برداشته شود تا بلکه کشاورزان آن حوالی، بتوانند روزی خود را از این سهم اندک به دست آورند. در غیر‌این صورت، منظره خشک و دلگیر بستر رودخانه، چشم‌ها را پر از آب می‌کند.

***

طرح‌ها و اختلاف نظرها

طرح بهشت‌آباد عنواني است که براي انتقال آب از چهار محال و بختياري به اصفهان به کار برده مي‌شود. اين طرح بزرگ احداث تونل بهشت‌آباد بود که با ظرفيت انتقال سالانه يک ميليارد و ۱۰۰ ميليون مترمکعب، آب را به فلات مرکزي منتقل مي‌کند.طرح بهشت‌آباد در نهايت در ميان مخالفت کارشناسان، مسئولان، نمايندگان و مهم‌تر از همه افکار عمومي استان‌هاي خوزستان و چهار محال و بختياري با فشار مسئولان و نمايندگان استان‌هاي مرکز کشور، به‌ويژه اصفهان، در شوراي عالي آب تصويب شد و وزارت نيرو اعلام کرد، در هفته دولت سال ۱۳۹۰ طرح بهشت‌آباد کلنگ زني مي‌شود. 

اين در حالي بود که سازمان حفاظت محيط‌زيست، مرکز پژوهش‌هاي مجلس و سازمان مديريت منابع آب ايران به‌عنوان متولي آب کشور به اين طرح اشکالات فراواني گرفتند و آن را تاييد نکردند و بهشت‌آباد طي اين سال‌ها به‌صورت موقت متوقف شد.

براي پيگيري اين طرح به سراغ علي ايرانپور، عضو کميسيون کشاورزي رفته‌ايم که او در اين خصوص به «فرصت امروز» مي‌گويد: بحث طرح‌هاي آبرساني در کميسيون کشاورزي همچنان در حال بررسي است و اميد ما به اجرايي شدن تونل بهشت‌آباد و تونل گلاب 2 است که به نظر حيات زاينده رود به اجرايي شدن اين طرح‌ها بستگي دارد. اما متاسفانه به‌دليل اختلاف نظرهايي که اين سال‌ها بين سازمان حفاظت از محيط‌زيست و وزارت نيرو و استان‌هاي اطراف بوده اين طرح‌ها مسکوت مانده‌اند و طبق برنامه زمان‌بندي پيش نرفته‌اند، به علاوه عدم تخصيص اعتبار به اجرايي‌شدن طرح تونل بهشت‌آباد و تونل گلاب 2 موجب شده وضعيت کنوني زاينده رود به حالت بحراني درآيد.

وي افزود: البته در سفر هيات دولت و نماينده‌هاي مجلس در روزهاي چهارشنبه و پنج شنبه هفته اخیر به اصفهان حتما در مورد مشکلات و طرح‌هاي آبرساني اصفهان گفت‌وگو و تصميم‌گيري خواهد شد و اميد است با اجراي پروژه‌هاي آبرساني مناسب به زنده کردن حيات اصفهان کمک کنيم.