راه پرفراز و نشیب ورود به تجارت بین‌الملل

بیشترین لطمه‌ای که ایران همواره در حوزه اقتصاد خورده، انزوای جهانی آن است. سال‌ها به دلایل مختلف ایران در تحریم‌های مختلف محدود شده و در کنار این تحریم‌ها سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی نیز با تکیه بر داخل به جای تجارت بین‌الملل پیش رفته است. هر چه جهان منطبق بر تجارت جهانی رشد داشته، ایران در این حوزه بیشتر واپس مانده است. اکنون با پشت سر گذاشتن بحران‌های اقتصادی سیاست‌گذاران دریافته‌اند که راهی به‌جز همراهی با جهان ندارند و باید به این جریان جهانی شدن تن دهند. اتفاقی که با تصویب برجام و رفع تدریجی تحریم‌ها شکل جدی به خود گرفته و پتانسیل لازم را برای پیوستن ایران به تجارت جهانی ایجاد کرده است. مقوله‌ای که شکل‌جدی آن با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی محقق خواهد شد.

اما هرچند از سال 75 ایران وارد پروسه پیوستن به این سازمان شده و اکنون به عنوان عضو ناظر در این سازمان پذیرفته شده است. اما تا رسیدن ایران به جایگاهی که بتواند از این عضویت بهره ببرد و صدمه نبیند، راه دشواری در پیش است. دشواری که مشخص نیست اقتصاد شکننده ایران توان پایداری در مقابل آن را داشته باشد. پایداری که تنها زمانی ارزشمند خواهد بود که ایران بر پایه نظرهای تخصصی نقشه راه مناسبی در این زمینه تدوین کند تا بتواند به نتیجه مطلوب که پیوستن به تجارت بین‌الملل و کسب منافع از آن است دست یابد.

چالش‌های پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی

هرچند ایران به‌عنوان عضو ناظر به سازمان تجارت جهانی پیوسته است. اما این به معنای آن نیست که خیلی زود می‌تواند به این سازمان بپیوندد و از مزایای آن بهره‌مند شود. این امر به دلیل آن است که ایران تا رسیدن به استانداردهای لازم برای ورود به تجارت جهانی راه بسیاری در پیش دارد و این مسیر، برای ایران پر چالش خواهد بود. پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی حامل پیامدهای مثبت و منفی است که در ادامه به نقل از فرارو به این موارد پرداخته شده است.

الف: پیامدهای منفی احتمالی در کوتاه‌مدت

1- افزایش احتمالی واردات كشور در کوتاه‌مدت كه با توجه به كمبود منابع ارزی ایران، می‌تواند بر اقتصاد كشور اثر منفی گذارد.

2- با توجه به اینكه بخش اعظم صادرات كشور ما را نفت و برخی كالاهای كشاورزی سنتی با بهره‌وری پایین تشكیل می‌دهد، لذا احتمال اینكه در کوتاه‌مدت تراز تجاری منفی شود، زیاد است.

3- با توجه به آثار احتمالی از قبیل افزایش واردات از یكسو و محدود بودن صادرات غیرنفتی از سوی دیگر و در نتیجه منفی شدن تراز تجاری كشور، تراز پرداخت‌های كشور نیز احتمالا در کوتاه‌مدت منفی خواهد شد.

البته موارد یاد شده به معنای نفی ورود ایران به WTO نیست، بلكه باید با زمینه‌سازی مناسب و اطلاعات كافی و بسترسازهای مطمئن آماده ورود به WTO شد؛ زیرا پیوستن به WTO برای ایران منافعی خواهد داشت كه از این منافع نباید گذشت.

ب: پیامدهای مثبت در میان‌مدت و بلندمدت

1- امكان جذب بیشتر سرمایه‌گذاری خارجی به شكل مستقیم یا غیرمستقیم.

2- افزایش دسترسی شرکت‌های ایرانی به تسهیلات مالی و اعتباری موسسات مالی بین‌المللی.

3- فراهم شدن زمینه خرید تجهیزات و تكنولوژی پیشرفته و فناوری‌های روز.

4- رفع موانع در مورد بازاریابی برای محصولاتی همچون پسته، فرش و. . . كه جزو اقلام صادراتی كشور ما است.

تنوع بخشیدن به صادرات غیرنفتی و خروج از اقتصاد تك محصولی یكی از راهكارهای مهم كاهش اثرات منفی پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی است كه لازمه این امر نیز تقویت ساختار تولید و استفاده بهینه از عوامل تولید در جهت افزایش، كارایی، بهره‌وری، كیفیت تولیدات و امكان رقابت بهتر در تجارت جهانی است.

یونس حسین‌نژادیان:
پیوستن به WTO بازار رقابتی بزرگی را پیش روی تولیدگنندگان ایرانی می‌گشاید

هرچند ایران جزو معدود کشورهایی است که روند برند‌سازی در آن خیلی سریع در حال شکل‌گیری است، اما این به معنای آن نیست که تولیدات داخلی توان رقابتی با کالاهای مشابه خارجی را دارند. نخستین قدمی که ایران در راه جهانی شدن لازم است بردارد ایجاد مزیت رقابتی برای تولیدات داخلی است. اغلب کارشناسان معتقدند که پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی به سمتی می‌رود که بسیاری از تولیدات داخلی که با حمایت دولتی سرپا نگه داشته شده‌اند، از عرصه فعالیت اقتصادی با پیوستن ایران به تجارت جهانی محو خواهند شد. طولانی‌شدن مذاكره نهایتا به آمادگی كشور متقاضی برای قبول قوانین و مقررات WTO و میزان گشایش بازار كالا و خدمات به روی سایر اعضا بستگی دارد. مسائل مالی، ساختاری و مدیریتی در اقتصاد دولتی باعث شده تا سطح كارایی بسیار پایین و از انعطاف‌پذیری ناچیزی برخوردار باشد.

با وجود به‌كارگیری سیاست خصوصی‌سازی و كاهش حجم تصدی‌گری دولت طی برنامه‌های اول، دوم و به ویژه برنامه‌های سوم و چهارم توسعه، به میزان قابل‌توجهی از حجم تصدی‌گری دولت كاسته نشده و كارایی لازم افزایش نیافته است. دولت برای حمایت از صنایع داخلی، تعرفه‌های گمركی بسیار سنگینی برای محصولات وارداتی وضع كرده است. الحاق ایران به WTO مستلزم تغییرات اساسی در اقتصاد بسته ایران است. وضع تعرفه‌های سنگین، بزرگ‌ترین مانع تجارت آزاد به حساب می‌آید و با اصول این سازمان سازگاری ندارد. همچنین مقررات صادرات و واردات كشور در بسیاری از موارد برای ورود و صدور كالاها، قائل به محدودیت‌ها و مجوزهایی از سوی وزارت بازرگانی یا سایر ارگان‌ها شده كه این فرآیند نیز با اصول سازمان هماهنگی ندارد و باید تعدیل شود.

یونس حسین‌نژادیان، معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خوزستان چندی پیش در گفت‌وگو با باشگاه خبرنگاران جوان گفته بود: بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول پیشنهاد می‌کنند که کشورهای توسعه نیافته که با کمبود سرمایه و تکنولوژی روبه‌رو هستند، می‌توانند با جلب سرمایه‌گذاری خارجی و شرکت‌های چند ملیتی این مشکل را برطرف کنند. اما مشکلات سیاسی یکی از دلایل عدم پیوستن کشور به WTO است و شرکت‌های چندملیتی در گزارش‌های خود علت عدم فعالیت در ایران را تضاد سیاسی با آمریکا ذکر کرده‌اند. این تضاد سیاسی حتی پیوستن کشور به WTO را مشکل كرده است، چرا که درخواست عضویت ایران با وتوی آمریکا روبه‌رو می‌شود. وی تصریح‌کرد: پیوستن به WTO بازار رقابتی بزرگی را پیش‌روی تولیدکنندگان ایرانی می‌گشاید که از طریق آن می‌توانند توانمندی‌های خود را جهانی سازند.

حسین‌نژادیان خاطرنشان‌کرد: باید توجه داشت یکی از امیدهای ایران برای حضور در WTO محصولات متنوع بخش کشاورزی است، زیرا در همه فصول سال به دست می‌آیند و در مراکز خصوصی اروپا بازار مناسبی خواهد داشت. معاون توسعه تجارت خارجی سازمان صنعت، معدن و تجارت خوزستان تأکیدکرد: با وجود حمایت‌هایی که سال‌های اخیر از صادرات غیرنفتی صورت گرفته، هنوز قدرت کافی برای کسب سود بیشتر در این زمینه حاصل نشده است. به همین علت تا زمانی که به تحول در ساختار تجارت خارجی کشور و بسترسازی اقتصادی و افزایش توان رقابت محصولات صادراتی کشور نپرداخته‌ایم، باید مسئله عضویت در WTO را با تأمل و اندیشه بیشتری دنبال كنیم. سازمان تجارت جهانی نه یک سازمان دشمن و نه فرشته نجات کشورهای در حال توسعه و طبقات فقیر جوامع است. این سازمان فقط برای گسترش تجارت خارجی در سطح بین‌المللی به وجود آمد و نه برای تعادل طبقاتی، ابقای گسترش حقوق بشر، حمایت از محیط‌زیست و سایر مسائلی كه ممکن است مهم باشند. دستیابی و عضویت در WTO برای هیچ کشوری شفابخش تمام امراض سیاسی، اقتصادی و فرهنگی آن کشور نیست ولی می‌توان گفت گام بلندی در جهت بهسازی ساختار اقتصادی و رشد اقتصادی کشورها است. در این میان کاهش تهدیدها و آسیب‌ها و استفاده از فرصت‌ها و تقویت آن، زمینه مناسبی برای کاهش آثار منفی حضور در اقتصاد بین‌المللی و از جمله عضویت در WTO است.

حسین راغفر:
نگرانی پیوستن به سازمان تجارت جهانی یک نگرانی جدی است

دکتر حسین راغفر، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با فرارو گفت: «نگرانی درباره پیوستن به سازمان تجارت جهانی یک نگرانی کاملاً جدی است؛ از این جهت که ما بدون آنکه برنامه روشنی برای بخش تولید داشته‌باشیم، در پیوستن به این سازمان صرفاً به جنبه‌های تجارت توجه می‌کنیم.‌»‌

وی ادامه داد: «حتی در شرایط کنونی که ما هنوز وارد WTO نشده‌ایم تمام تلاش‌ها برای جامه عمل پوشاندن به تعهداتی است که بر ما بار خواهند کرد. یعنی به نظر می‌رسد تصوری وجود دارد مبنی بر اینکه چنانچه ما درهای اقتصاد را باز کنیم و تعرفه‌ها را برداریم احتمالا وضعیت اقتصاد کشور بهبود پیدا خواهد کرد؛ درحالی‌که این تصور در شرایط کنونی ایران کاملاً اشتباه است.‌»‌ وی افزود: «اگر ظرفیت‌های لازم را برای رشد موقعیت تولید و به خصوص تولیدات صنعتی فراهم نیاوریم عملاً کشور به بهانه تأمین شرایط سازمان تجارت جهانی تبدیل به یک بازار بزرگ خواهد شد و همین فعالیت‌های تولیدی اندکی که در کشور وجود دارد نیز از بین خواهد رفت.‌»‌

این استاد دانشگاه اظهار کرد: «نکته مهم این است که وزارت صنعت، معدن و تجارت باید ابتدا به این سوال پاسخ دهد که برای پیوستن به سازمان تجارت جهانی و حفظ منافع تولید در داخل کشور چه اقداماتی انجام داده است؟ که البته تا آنجا که اطلاع دارم عملاً هیچ اقدامی برای حفظ بنیان‌های تولید در کشور انجام نگرفته است.‌»‌ وی ادامه داد: «آنچه سیاست‌گذاران بخش اقتصادی کشور توجه دارند صرفاً تأمین شرایط سازمان تجارت جهانی است. لازم به توضیح است بسیاری از کشورها از جمله هند و چین هنگامی که قصد داشتند به WTO بپیوندند در فرآیندهای چانه‌زنی از این سازمان فرصت گرفتند برای آنکه صنایع آنها بتواند از یک قوت کافی برخوردار شود و سپس این صنایع را در داخل با برنامه‌ریزی دقیق و حمایت‌هایی که طی فرصت گرفته شده انجام دادند به‌ موقعیت‌های قابل رقابت در بازارهای جهانی ارتقا دادند.‌»‌

وی افزود: «ما هیچ برنامه‌ای برای استراتژی توسعه صنعتی در کشور نداریم و اصلاً قرار است از کدام صنایع حمایت کنیم و با چه برنامه ای؟ اینکه WTO به ایران چراغ سبز نشان داده خیلی طبیعی است چرا که یک بازار ۸۰ میلیونی در ایران و یک بازار ۴۰۰ میلیونی با کشورهای اطراف می‌تواند فرصت خوبی از طریق ایران برای تولیدکنندگان خارجی فراهم کند.‌»‌ راغفر تصریح کرد: «لذا با توجه به اینکه هیچ برنامه‌ای برای حمایت از صنعت داخلی وجود ندارد، پیوستن ایران به WTO در شرایط کنونی به منزله تیر خلاصی بر پیکر نیمه‌جان تولید کشور خواهد بود.‌»‌

محمدمهدی بهکیش:
ما برای تجارت آماده نیستیم

محمدمهدی بهکیش، دبیرکل کمیته ایرانی اتاق بازرگانی بین‌الملل در گفت‌وگو با خانه صنعت درباره روند پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی گفت: هنوز در شرایطی قرار نداریم که با بلوک‌های اصلی وارد تجارت شویم چون لازمه آن پیوستن به سازمان تجارت جهانی است که تاکنون عضویت‌مان به تصویب نرسیده است بنابراین بهتر است در چنین شرایطی ابتدا با کشورهای همسایه‌مان که از این لحاظ از ما جلوترند همکاری خود را افزایش دهیم و آنگاه به توسعه روابط با سایر کشورها بپردازیم. ما با خاورمیانه به جایی نمی‌رسیم و باید به سمت شرکای جدید چون هند و ترکیه برویم و کم‌کم به اتحادیه‌های بین‌المللی بپیوندیم. آمار صادرات کشورهای خاورمیانه نشان می‌دهد 54 درصد کالاهای نفتی و غیرنفتی این کشورها راه آسیا را در پیش گرفته، 11 درصد به اروپا رفته و تنها 9درصد آن به آمریکا روانه شده است.

او درباره آمادگی ایران در پیوستن به سازمان تجارت جهانی گفت: ما اگر روند عضویت را در سازمان سرعت دهیم به صراحت می‌گویم برای تجارت آماده نیستیم. باید برخی قوانین اصلی کشور را تغییر دهیم و این موضوع زمانبر است. ما باید از حرف به عمل برسیم. حرف مقررات‌زدایی را خیلی زده‌ایم ولی واقعاً عمل نکردیم. بهتر است هرچه سریع‌تر گروه بزرگی متشکل از حقوقدان‌ها و کارشناسان برای بررسی این قضیه هم‌اندیشی کنند و تدابیری ارائه دهند که مشکلات را برای بلندمدت حل و مدیریت کند. اگر این روند را به درستی طی کنیم شاید در عرض چهار یا پنج سال دیگر بتوانیم به این سازمان با محصولات صادراتی مناسب وارد شویم. البته روند مذاکرات طولانی و کار برای انجام بسیار است.

مهدی پازوکی:
مشکل اقتصاد ایران با پیوستن یا نپیوستن به WTO حل نمی‌شود

دکتر مهدی پازوکی، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اقتصادی در گفت‌وگو با فرارو گفت: «بنده با پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی کاملا موافق هستم. در سال‌های اخیر ایران به‌شدت از اقتصاد جهانی دور شده است. به لحاظ مراودات بین‌المللی که یک شاخص اساسی است میزان تجارت بین‌المللی ایران نسبت به وسعت و جمعیت آن در دنیا بسیار ناچیز است که دلیل اصلی آن کاهش شدید مبادلات اقتصادی ایران با جهان در سال‌های اخیر است.‌»‌

وی ادامه داد: «بخشی از علت این موضوع عوارض ناشی از تحریم و بخشی دیگر ناشی از سیاست‌های نابخردانه اقتصادی است که در دولت گذشته در پیش گرفته شده بود.‌»‌  این استاد دانشگاه با بیان اینکه یکی از مشکلات اصلی اقتصاد ایران بسته بودن بازارهای بین‌المللی روی آن است، گفت: «من امیدوارم با اجرا شدن برجام زمینه برای پیوستن ایران به بازار اقتصاد جهانی فراهم شود.‌»‌

پازوکی خاطرنشان کرد: «البته مشکل اقتصاد ایران با پیوستن یا نپیوستن به WTO حل نمی‌شود. مشکل اقتصاد ایران به مدیریت نابخردانه آن برمی‌گردد. اگر نظام تصمیم‌گیری ما در چارچوب منافع ملی بیندیشد و منافع ملی مردم ایران مدنظر نظام تصمیم‌گیری کلان اقتصادی کشور قرار بگیرد قطعا ما موفق خواهیم بود.‌»‌ وی ادامه داد: «اگر مشکلات اقتصادی ایران را ۱۰۰ بگیریم فقط ۲۰ درصد آن ناشی از تحریم‌ها است و ۸۰ درصد آن به مدیریت کلان اقتصادی و نظام تصمیم‌گیری بر می‌گردد.‌»‌ وی افزود: «لذا همان‌طور که عرض شد در شرایط کنونی یکی از مشکلات اقتصاد ایران بسته بودن بازارهای بین‌المللی روی آن است و WTO زمینه را برای پیوستن به باشگاه اقتصاد جهانی فراهم می‌کند. لذا باید زمینه را برای پیوستن به WTO فراهم کرد.‌»‌

پازوکی در پاسخ به این سوال که ایران چه کالای قابل رقابتی با محصولات مشابه خارجی تولید می‌کند که از پیوستن به WTO منتفع شود و آیا این الحاق موجب از بین رفتن همین صنعت و تولید کنونی ایران نمی‌شود؟ گفت: «اگر با دیدگاه سنتی به موضوع نگاه کنیم صحبت شما درست است اما به نظر من ما باید به هر صورت تولیدات صنعتی خود را به سمت رقابت‌پذیر شدن ببریم تا بتوانیم در بازار جهانی نقش خود را پیدا کنیم.‌»‌

این استاد دانشگاه اظهار کرد: «اقتصاد ایران دو مزیت اساسی دارد که می‌تواند به سمت این نقش حرکت کند. اول نیروی کار تحصیلکرده و بسیار ارزان و دوم انرژی ارزان که باوجود افزایش قیمت در سال‌های اخیر هنوز قیمت انرژی در ایران زیر ۵۰درصد فوب خلیج فارس است.‌»‌ وی ادامه داد: «لذا با توجه به این دو مزیت می‌توان به انتقال تکنولوژی پیشرفته و حتی اگر لازم شد مدیران فنی خارجی به ایران جهت انتقال دانش فنی و افزایش بهره‌وری و تولید اقدام کرد.‌»‌ وی افزود: «با تولید کالاهای خارجی در ایران می‌توان ایجاد اشتغال کرد و به دلیل موقعیت ژئوپلیتیکی ایران و دسترسی به آب‌های آزاد هزینه حمل‌و‌نقل تولیدات جهت صادرات نیز کاهش خواهد یافت.‌»‌

پازوکی در پاسخ به این سوال که آیا قبول دارید با پیوستن به WTO تولیدات و صنعت کنونی ایران از بین خواهد رفت؟ گفت: «البته نباید اجازه داد چنین اتفاقی روی دهد و ما باید به تولید کمک کنیم.‌»‌ وی ادامه داد: «شما ببینید به‌طور مثال ۴۰ سال قبل که پیکان تولید می‌کردیم، کره جنوبی دوچرخه هم تولید نمی‌کرد؛ اما امروز کره جنوبی بعد از جنرال‌موتورز و تویوتا، سومین کمپانی بزرگ صنعت تولید خودرو است. کره جنوبی اکنون شرکت‌هایی همچون ال‌جی، سامسونگ، کیا موتورز و هیوندا دارد که در استانداردهای بین‌المللی هستند؛ اما در ایران یک شرکت با استاندارد بین‌المللی وجود ندارد.‌»‌

وی افزود: «بنابراین بحث من این است که ما باید به بازار جهانی بپیوندیم و هرچه دیرتر به این بازار وارد شویم عقب‌تر خواهیم ماند.‌»‌ پازوکی گفت: «به نظر من دولت آقای روحانی در شرایط کنونی که فضای بین‌المللی بعد از برجام مناسب شده است اگر سیاست تجاری برد – برد با جهان غرب (آمریکا، اتحادیه اروپا، کانادا، استرالیا و ژاپن) را در پیش بگیرد قطعاً ما حرفی برای گفتن خواهیم داشت و این سیاست به معنای انتقال دانش فنی و تکنولوژی است.‌»‌ وی ادامه داد: «اکنون طبق گزارش عملکرد برنامه چهارم و پنجم، بهره‌وری در اقتصاد ایران به‌شدت پایین است و حلقه مفقوده آن دانش فنی و تکنولوژی است.‌»‌

وی افزود: «بنابراین ما دو سیاست داریم، اگر سیاست بسته بودن اقتصاد را در پیش بگیریم به سمت کره شمالی می‌رویم که تولید ناخالص ملی آن ۵۰ میلیارد دلار است و اگر سیاست باز بودن اقتصاد را در پیش بگیریم به سمت کره جنوبی می‌رویم که تولید ناخالص ملی آن ۱۰۲۳ میلیارد دلار است و سالانه بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار صادرات صنعتی دارد.‌»‌ پازوکی تصریح کرد: «به نظر من اگر سیاست ارتباط با جهان غرب در دستور کار مسئولان بخش تجارت بین‌الملل ایران قرار بگیرد قطعاً می‌توانیم در تجارت جهانی نقش بسزایی داشته باشیم که این موضوع حتی می‌تواند به امنیت ملی ایران کمک کند.‌»‌