درخت بیمه کشاورزی، بار نمی‌دهد

بخش كشاورزی و فعالیت‌های مرتبط با آن دارای ویژگی‌های خاصی بوده كه آن را به‌شدت در معرض خطرات و آسیب‌های متعدد و غیرقابل پیشگیری قرار داده است. از طرفی وسعت طیف وقوع حوادث پیش‌بینی شده در کشور ما بسیار زیاد است، به‌گونه‌ای‌که از بین 40 نوع بلای طبیعی كه در جهان ثبت‌شده، 31 نوع آن در ایران امكان وقوع دارد. بنابراین بهره‌برداران، سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان پیوسته به دنبال راهكارهایی برای كاهش مخاطرات یا تخفیف اثرهای آن هستند. 

یكی از ویژگی‌های بارز فعالیت‌های تولیدی بخش كشاورزی، وابستگی زیاد آن به طبیعت و شرایط غیرقابل كنترل و گاهی غیرقابل پیش‌بینی محیطی است. عوامل كنترل‌ناپذیر نظیر عوامل جوی از یك‌سو و آفات و بیماری‌ها و آتش‌سوزی در كنار نوسان‌های بازار از سوی دیگر، همواره مشکلی جدی برای فعالیت در بخش كشاورزی بوده و سرمایه‌گذاری در این بخش را برای صاحبان سرمایه پرمخاطره و عرضه كالا را پرنوسان کرده است.

بنابراین، تولید كشاورزی در شرایط طبیعی یكی از پرمخاطره‌ترین فعالیت‌های اقتصادی محسوب می‌شود. آفات، انواع بیماری‌های گیاهی و دامی، تغییرات ناگهانی دما، كمبود و پراكنش نامناسب بارندگی و بروز خشكسالی‌های پیاپی و پیامدهای ناشی از آن و نیز وقوع بلایای طبیعی مانند سیل و زلزله، خسارت‌های زیادی را به كشاورزان و بخش كشاورزی وارد می‌کند كه جبران آن نه‌تنها از عهده تولیدكنندگان خارج است، بلكه بدون اعمال یك روش حمایتی نظام‌مند و مطالعه شده دولتی میسر نیست. 

ایران در رتبه دهم بلاخیزی جهان

در بین روش‌های متعدد، مدیریت خطر در بخش كشاورزی، بیمه كشاورزی و استفاده از چتر حمایتی آن یكی از مهم‌ترین سازوكارهای ایجاد امنیت برای سرمایه‌گذاری در بخش و کاهش اثرهای آسیب‌های طبیعی محسوب می‌شود. میزان مخاطرات اثرگذار بر فعالیت‌های كشاورزی زمانی روشن‌تر می‌شود كه بدانیم كشور ما به‌عنوان دهمین كشور بلاخیز دنیا شناخته شده و این درحالی است كه بخش مهمی از تولیدكنندگان، به‌خصوص روستاییان، توان مالی متوسط و محدودی دارند و دارایی خود را در هر دوره بهره‌برداری طی فرآیند تولید به‌ كار می‌گیرند و گاه حتی كمترین خسارت هم ممكن است شرایط زندگی را برای آنها بسیار مشكل و خسارت‌دیدگان را از چرخه تولید خارج کند. 

دلزدگی کشاورزان از شرکت‌های بیمه

داود خدیوفرد، کارشناس کشاورزی و مدیرعامل شرکت تعاونی فدک سبز، در گفت‌و‌گو با «فرصت امروز»‌ در‌خصوص بیمه محصولات زراعی در منطقه ورامین‌ می‌گوید: در سال‌های اخیر اقدام به بیمه محصولات زراعی مانند گندم و جو در این منطقه کردیم، اما به دلایل مختلف‌ کشاورزان از آن استقبال نکردند. وی به دلزدگی کشاورزان نسبت به بیمه محصولات اشاره و اظهار می‌کند: پروسه طولانی و پر‌پیچ و خم اداری برای دریافت خسارت محصولات، کشاورزان را دلزده کرده است و تمایل چندانی به بیمه محصولات خود ندارند. 

این کارشناس کشاورزی‌ در توضیح پروسه بیمه و دریافت خسارت محصولات‌ توضیح می‌دهد: در صورت آسیب دیدن مزارع و محصول، کشاورزان یک هفته پیش از برداشت باید به شرکت‌های بیمه اطلاع دهند و آنها با اعزام کارشناس به مزرعه و تخمین زدن میزان خسارت، کشاورز را به بانک معرفی می‌کنند. بانک هم پس از کارشناسی‌های لازم، کشاورز خسارت‌دیده را در نوبت دریافت خسارت قرار می‌دهد. 

مدیرعامل شرکت تعاونی فدک سبز، می‌افزاید: افزون بر بروکراسی‌های طولانی در این پروسه، بهانه بانک‌ها برای پرداخت دیر‌هنگام یا نپرداختن اندک خسارت تعیین شده نیز از جمله دلایلی است که کشاورزان را نسبت به بیمه محصولات خود دلزده می‌کند و موجب استقبال نکردن آنها می‌شود. 

بیمه محصولات جایگاهی میان کشاورزان ندارد

در‌حالی‌که بیمه محصولات کشاورزی در کشور ما جایگاهی در میان کشاورزان ندارد و در 30 سال گذشته نتوانسته اعتماد آنها را جلب کند، برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران اقتصادی در جوامع مختلف، استراتژی‌ها و شیوه‌های متفاوتی را به‌منظور مدیریت مخاطرات و كاهش ریسك به‌كار گرفته‌اند كه كم‌اثربخش‌ترین این سیاست‌ها اعمال سازوکار كمك بلاعوض است. در بین روش‌های متعدد مدیریت ریسك، بیمه كشاورزی جایگاه ویژه‌ای دارد.

دولت‌ها در كشورهای مختلف جهان پس از تجربه راهكارهای گوناگون مدیریت ریسك و سیستم‌های متعدد حمایتی، به این نتیجه رسیده‌اند كه بیمه كشاورزی می‌تواند به‌عنوان یك راهكار مناسب جایگزین بسیاری از شیوه‌های دیگر مدیریت ریسك و حتی انتقال حمایت‌های مالی به تولیدكنندگان كشاورزی شود. براساس این، بیمه كشاورزی در طول حدود 100 سال عمر خود در جهان و 26 سال در ایران پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای در ابعاد مختلف داشته و تحولات زیادی را پشت سرگذاشته است. بیمه محصولات كشاورزی از آغاز قرن بیستم مورد توجه جدی كشورها قرار گرفت.

آمریكا نخستین كشوری است كه از سال 1909 میلادی طرح‌های مختلف بیمه كشاورزی را مورد بررسی قرار ‌داد و از سال 1939 تاكنون اجرای آنها را در سطح گسترده‌ای ادامه داده است. كانادا نیز از پیشگامان صنعت بیمه محصولات كشاورزی به‌شمار می‌رود. كشورهای شیلی، پرو و اكوادور نیز در آمریكای جنوبی، از دهه 70 میلادی، بیمه كشاورزی را آغاز کرده‌اند. در جوامع اروپایی، بیمه كشاورزی در چند دهه اخیر رشد پیدا كرده و در سوئد به‌صورت گسترده‌ای اجرا شده است.

در قاره آسیا، ژاپن نخستین كشوری است كه در سال 1929 میلادی قانون بیمه دام و در سال 1939 بیمه محصولات كشاورزی را تصویب كرد و از سال 1974 برنامه آن را به‌طور كامل و در سراسر كشور به اجرا درآورد. كشورهای فیلیپین، سریلانكا، هند، تایلند و بنگلادش نیز در این زمینه اقدام و در مجموع 70 درصد از كشورهای قاره آسیا، بیمه كشاورزی را در سه دهه اخیر اجرا کرده‌اند. 

خسارت نداده پول می‌ستانند

با نگاهی گذرا به وضعیت کنونی بیمه کشاورزی در ایران و عدم‌اجرای کامل قانون بیمه محصولات کشاورزی به‌علاوه بررسی میزان رضایتمندی جامعه کشاورزی از عملکرد صندوق بیمه محصولات کشاورزی، طبق معمول نتیجه‌ای جز تقلید کورکورانه (بدون در نظر گرفتن شرایط خاص کشور) از کشورهای دیگر عاید کشاورزان ما نشده است. 

رسول موسوی، تولیدکننده نمونه زیتون در کشور، با ابراز گلایه از شرکت‌های بیمه‌ای، به «فرصت امروز»‌ می‌گوید: در سال زراعی گذشته میزان محصول زیتون ما کاهش داشته است و ما این موضوع را به شرکت بیمه اعلام کردیم. آنها پس از بررسی و کارشناسی‌های لازم میزان ناچیزی خسارت برای باغ‌ها در نظر گرفتند. وی می‌افزاید: شرکت بیمه پس از چند‌ ماه که خسارت‌های ناچیز را هم به ما پرداخت نکرده بود، ضرب‌الاجل یک هفته‌ای را برای بیمه سال آینده محصولات تعیین کرد. کشاورز چاره‌ای جز پذیرفتن این مهلت‌ها و بدقولی‌ها ندارد. 

به این ترتیب، اعتمادی که به مرور در میان کشاورزان برای استفاده از بیمه به وجود آمده بود، با اجرای نادرست قانون بیمه در حال نابود شدن است و مسئولان اجرایی کشور باید قبل از فروریختن کامل این دیوار اعتماد، مانع از اجرای نادرست قانون بیمه شوند و ترتیباتی را فراهم کنند که همه محصولات کشاورزی تحت پوشش بیمه قرار گیرند و اعتماد از دست رفته بازگردد. به‌علاوه پرداخت مبلغ خسارت به کشاورزان آسیب‌دیده نیز باید در‌ حدی باشد که توان بازیابی و تولید مجدد را به کشاورزان خسارت‌دیده ببخشد. متاسفانه درصدی از میزان خسارت به کشاورز پرداخت می‌شود که عملا محملی برای بازگشت به چرخه تولید باقی نمی‌ماند. 

حمایت از تولید شعار یا واقعیت؟ 

نرخ خسارت بالای ایران حکایت از این مسئله دارد که مسئولان باید تمهیدات و برنامه‌های مدونی در مواجهه با بحران‌های طبیعی در نظر بگیرند، حال اگر مسئولان و دست‌اندرکاران این حوزه به اهمیت این موضوع وقعی ننهند آن می‌شود که باغداران، دامداران، مزرعه‌داران و در‌واقع جامعه تولیدکنندگان این بخش با هر تکان کوچکی از پای درمی‌آیند و فرصت دوباره برخاستن را نمی‌یابند. سخن آخر اینکه اگر صرفا شعار حمایت از تولید و برگزاری همایش‌های متنوع و پرهزینه ملاک عمل مسئولان باشد، آنچه از دست می‌رود وقت باارزش و سرمایه بی‌صاحب است و بدیهی است که حمایت از تولید و تحقق برنامه‌های بلندمدت توسعه کشور در سایه همایش‌های عملی و واقعی دولت، میسر خواهد بود. در حوزه بیمه نیز باوجود حرکت‌های موثری که صورت گرفته، اما به لحاظ وسعت مشکلات و مسائل موجود، انتظار تلاش و تحولات موثرتری می‌رود.