خوب و بد سدهای زیرزمینی از نگاه کارشناسان

مجری طرح ملی تحقیقاتی سدهای زیرزمینی بر این باور است که این سدها نجات‌بخش منابع آب کشور بوده و این تکنولوژی در آفریقا انقلابی ایجاد کرده‌ است. اما مدیر موسسه پژوهشی راهبرد دانش پویا می‌گوید که به دلیل محدودیت‌های مکان‌یابی برای اجرای سدهای زیرزمینی، تکنولوژی ساخت این سدها در دنیا فراگیر نشده ‌است. بنابراین سدهای زیرزمینی نمی‌توانند تامین‌کننده منابع آب کشور باشند.سد زیرزمینی به سازه‌هایی گفته می‌شود که در مسیر حرکت آب‌های زیرزمینی ایجاد شده و جریان آب زیرزمینی را برای مصارفی خاص منحرف می‌کند.

19 دی‌ماه سال گذشته بود که محمدحسین رفیعی مبادی، مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری از احداث ۲۳ سد زیرزمینی در کشور خبر داده بود. وی گفته بود که به‌جز سدهای ساخته شده فعلی، 6 سد زیرزمینی دیگر هم در استان سمنان ساخته خواهد شد. به نظر می‌رسد نهضت ایجاد سدهای زیرزمینی در ایران آغاز شده زیرا به دنبال انتشار این خبر، فرماندار شهرهای مختلف با تصور اینکه نسخه علاج‌بخشی برای بی‌آبی مناطق تحت مدیریت خود یافته‌اند، خواستار اجرای چنین طرح‌هایی در مناطق مختلف ایران شدند. اما سوال اینجاست که آیا ساخت سدهای زیرزمینی تبعات منفی برای منابع آب زیرزمینی کشور نخواهد داشت یا اینکه اجرای این طرح‌ها، در سایر کشورها با نتایج مثبتی همراه بوده ‌است؟

سد زیرزمینی عامل تحول آفریقا

میرمسعود خیرخواه زرکش، مجری ملی طرح تحقیقاتی سدهای زیرزمینی در گفت‌وگو با «فرصت امروز» در پاسخ به پرسش‌های مطرح‌شده، می‌گوید: سدهای زیرزمینی در آمریکا، برزیل، هندوستان و شاخ آفریقا اجرا شده و براساس مبنای تحول در آفریقا و ایجاد جنگل در آن منطقه، استفاده از تکنیک باتری خورشیدی و سدهای زیرزمینی بوده ‌است. وی ادامه می‌دهد: به دلیل سادگی این تکنیک و قیمت ارزان آن، مردم هندوستان بدون استفاده از کمک‌های دولتی به‌صورت داوطلبانه اقدام به اجرای سدهای زیرزمینی می‌کنند. خیرخواه زرکش با اشاره به اینکه دولت نهم بودجه‌های مناسبی به احداث سدهای زیرزمینی اختصاص داده‌ است، بیان می‌کند: تخصیص بودجه به طرح ملی تحقیقاتی سدهای زیرزمینی اکنون متوقف است.

رودخانه زیرزمینی Tibbetts Broo، یکی از قدیمی ترین رودخانه های شهر نیویورک

وی پتانسیل ایران برای ساخت سدهای زیرزمینی را حدود 3هزار سد اعلام کرده و می‌گوید: هزینه ساخت سدهای زیرزمینی قابل مقایسه با سدهای رو‌زمینی بزرگ نیست. 3‌هزار سد زیرزمینی را با اعتبارات دو تا سه سد بزرگ می‌توان ساخت. مجری ملی طرح تحقیقاتی سدهای زیرزمینی، به صفر رسیدن تبخیر و تعرق در سدهای زیرزمینی را یکی از مزایای این سازه‌ها معرفی کرده و عنوان می‌کند: در سدهای رو‌زمینی تبخیر یکی از معضلات جدی بوده و رسوبات 50 تا 60 درصد حجم مخازن را اشغال می‌کنند. در‌صورتی‌که رسوب برای سد زیرزمینی مشکلی ایجاد نکرده و مخزن سد را توسعه می‌دهد.

در این زمینه محمد حاج‌رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کرده که سالانه نیم‌درصد از حجم سدهای کشور با رسوبات پر می‌شود و مشکل رسوب‌گذاری بیش از حد، فقط در سه سد بزرگ کشور گزارش شده ‌است. از سوی دیگر خیرخواه معتقد است که سدهای زیرزمینی برای تغذیه قنات‌ها مناسب هستند. ضمن آنکه سد زیرزمینی در محل مصرف ساخته می‌شود و هزینه انتقال آب برای آن پرداخت نمی‌شود.

سدهای زیرزمینی تبخیر ایجاد می‌کنند

علی‌اصغر قبادی، مدیرکل دفتر بررسی‌های اقتصادی شرکت مدیریت منابع آب ایران برخلاف خیرخواه که تبخیر را در سدهای زیرزمینی صفر می‎داند، بر این باور است که در صورت اجرای نادرست سدهای زیرزمینی، آب به سطح زمین نزدیک شده و تبخیر می‌شود. درحالی‌که قبل از احداث این سدها، تبخیر در حد صفر بوده‌ است. وی به «فرصت امروز» می‌گوید: با ایجاد سد زیرزمینی حقابه افرادی که در پایین‌دست مسیر حرکت آب قرار دارند، مختل می‌شود. بنابراین اگر در اجرای چنین طرح‌هایی جامع‌نگری وجود نداشته باشد، ممکن است شاهد مشکلاتی باشیم.

قبادی به‌عنوان یک متخصص آب زیرزمینی عنوان می‌کند: سدهای زیرزمینی برای حاشیه کویرها که آب زیرزمینی وارد مناطق شوره‌زار شده و هدر می‌رود، مفید هستند. وی تاکید می‌کند: سد زیرزمینی با سدهای بزرگ از نظر تامین آب قابل مقایسه نیستند. ممکن است کسی با احداث سد روزمینی قصد داشته باشد آب را به داخل زمین نفوذ دهد. این اقدام درستی است و در آبخیزداری از آن استفاده می‌شود اما سد زیرزمینی جریان طبیعی آب در زیرزمین را برای استفاده‌ای خاص مختل کرده و حقابه پایین‌دست را با مشکل مواجه می‌کند. این کارشناس آب زیرزمینی اضافه می‌کند: سد زیرزمینی فقط در مناطقی باید ایجاد شود که ببینیم آبی هدر می‌رود و به‌طور طبیعی نمی‌توان از آن استفاده کرد. ایجاد این سد فقط در شرایط خاص توجیه دارد.

سد زیرزمینی جایگزین مناسبی برای سدسازی نیست

داوود رضا عرب، مدیر موسسه پژوهشی راهبرد دانش پویا هم به «فرصت‌ امروز» می‌گوید: اگرچه با سدسازی مخالف هستم اما سدهای زیرزمینی جای سدهای بزرگ را نمی‌توانند بگیرند. وی ادامه می‌دهد: سدهای زیرزمینی احجام خیلی کوچکی دارند و مکان‌یابی آنها نیز کار ساده‌ای نیست. به همین دلیل در دنیا توسعه نیافته‌اند. این مدرس دانشگاه عنوان می‌کند: سدهای زیرزمینی فقط در مناطقی ساخته می‌شوند که سنگ کف داشته باشد و آب در زمین نفوذ نکند، سنگ کف هم باید فاصله زیادی با زمین نداشته باشد. حداکثر عمق سنگ کف باید 20 تا 30 متر باشد.

وی ادامه می‌دهد: طول سنگ کف هم نباید زیاد باشد زیرا احداث سد را غیر‌اقتصادی می‌کند. ضمن آنکه دانه‌بندی خاک هم باید به شکلی باشد که فضای خالی بین دانه‌های خاک وجود داشته باشد. در خاک‌های سنگین و رسی نمی‌توان سد زیرزمینی ایجاد کرد زیرا آب را جذب کرده و حرکت آب مختل می‌شود. عرب با اشاره به احتمال زه‌دار شدن زمین می‌گوید: اگر آب در اثر ساخت سد به لایه‌های بالایی زمین راه یابد، گیاهانی که در بالای سد قرار دارند از بین می‌روند. همچنین اگر آب زیرزمینی رسوب داشته باشد، هزینه‌های ایجاد سد چندین و چند برابر می‌شود. وی بر این باور است که نقاط زیادی در ایران برای احداث سدهای زیرزمینی وجود ندارد و حتی اگر این نقاط را پیدا کنیم، ممکن است از محل مصرف فاصله زیادی داشته باشند. مدیر موسسه پژوهشی راهبرد دانش پویا اضافه می‌کند: انتقال آب از سد زیرزمینی به محل مصرفی که 50 تا 100 کیلومتر دورتر از محل احداث سد واقع شده، اقتصادی نیست زیرا در این سیستم نیاز به پمپاژ آب داریم اما در سدهای روزمینی، انتقال با لوله و به‌سادگی انجام می‌شود.