تکنیک‌های پس از برداشت محصولات کشاورزی

کاشت، داشت و برداشت سه واژه‌ای هستند که برای توصیف کل فرآیند کشاورزی استفاده می‌شوند. اما آیا این پایان راه است؟ پاسخ منفی است، تکنولوژی پس از برداشت (postharvest) دقیقا از همین جا شروع می‌شود. از نقطه نظر علم کشاورزی تکنیک‌های پس از برداشت مراحلی از تولید انواع محصولات (سبزیجات، گل‌ها و گیاهان زینتی، میوه‌ها و. . .) است که بلافاصله پس از پایان برداشت و جمع آوری محصول تولیدی آغاز می‌شود و می‌تواند شامل دسته بندی، خنک کردن و بسته‌بندی شود.

سلول‌های محصولات کشاورزی هنگام جدایی از گیاه مادری زنده هستند و متابولیسم دارند، یعنی برای ادامه زندگی نیازمند انرژی‌اند و به دلیل اینکه از گیاه مادر جدا شده‌اند شروع به مصرف منابع داخلی و ذخایر خود می‌کنند، همین امر باعث خرابی و از دست رفتن کیفیت محصول می‌شود. هر کاری که سبب کاهش نرخ متابولیسم سلول‌ها شود عمر محصول و دوره حفظ کیفیت آن را طولانی‌تر می‌کند. پس هدف نهایی پس از برداشت انواع محصولات حفظ کمیت و کیفیت آنها تا زمانی است که توسط مشتری خریداری می‌شود.

همه، کما‌بیش با مفهوم پس از برداشت آشنایی دارند به‌عنوان مثال در مغازه میوه فروشی روی سبزی‌ها گونی‌های خیس و مرطوب پهن می‌کنند یا اینکه فضای گل فروشی‌ها خنک و مرطوب نگه داشته می‌شود یا استفاده از یخچال برای نگهداری میوه‌های خریداری شده در خانه‌ها، همگی روش‌هایی هستند که برای حفظ کیفیت انواع محصولات کشاورزی استفاده می‌شود.

پایه و اساس انواع تکنیک‌های پس از برداشت، کاهش دمای محصول و خنک کردن آنهاست تا جلوی از دست رفتن رطوبت و تغییرات نامطلوب شیمیایی گرفته و از ضربه فیزیکی به محصول جلوگیری شود و جداسازی محصولات خراب و ضربه خورده و همچنین حفظ شرایط بهداشتی برای کاهش شانس انتقال آلودگی و خرابی سایر محصولات انجام شود. رعایت تمام این موارد از باغ‌های خانگی برای مصرف محدود تا مقیاس تجاری و بزرگ برای حفظ کمیت وکیفیت محصولات مهم‌اند. تا حدی دشوار است که خسارت‌های ایجاد شده پس از برداشت محصولات اندازه‌گیری شود. ممکن است تمام محصول تولیدی توسط کشاورز به فروش برسد یا میزان قابل توجه یا حتی همه محصول تولیدی از بین برود.

مراحل اولیه برداشت برای حفظ کیفیت محصول اهمیت حیاتی دارد. هرگونه، یک دامنه دما و رطوبت بهینه برای نگهداری دارد. همچنین برخی از محصولات را به دلیل برهمکنش‌های شیمیایی نمی‌توان در کنار هم انبار کرد.  تنفس یک فرآیند دائمی در تمام سلول‌های گیاه است که نمی‌توان آن را بدون آسیب به گیاه متوقف کرد. تنفس سبب مصرف ذخایر داخلی سلول و ایجاد ترکیبات نامطلوب در آنها می‌شود و کاهش نرخ تنفس یکی از تکنیک‌های مؤثر برای افزایش عمر پس از برداشت است که به‌عنوان مثال در مورد سیب امکان‌پذیر است. البته اگر نرخ تنفس با تغییرات اتمسفر انبار انجام گیرد و این تغییرات در بازه تحمل محصول نباشد آنگاه به جای تنفس تخمیر رخ می‌دهد که سبب خسارت و از دست رفتن محصولات می‌شود.

از دست دادن رطوبت از دلایل دیگر خرابی محصولات برداشت شده است. فرآورده‌ها از این نظر بسیار با هم متفاوتند، مثلاً سبزی‌های برگی خیلی سریع پلاسیده می‌شوند ولی سیب‌زمینی نرخ بسیار پایین‌تری برای از دست دادن آب دارد. حفظ رطوبت اتمسفر نگهداری محصولات هم از نکات کلیدی نگهداری پس از برداشت آنهاست.

نکته دیگر برداشت در مرحله صحیح است، گوجه‌فرنگی باید در هنگام بلوغ و زمانی که هنوز سبز است برداشت شود. میوه‌ها و گل‌های شاخه بریده از این نقطه نظر به دو دسته تقسیم می‌شوند: آنهایی که پس از جدایی از گیاه مادر می‌رسند (فرازگرا یا climacteric)مانند سیب، موز، گوجه فرنگی که از نظر پس از برداشت عمر بیشتری دارند و دسته دوم آنهایی که باید روی گیاه مادر به کیفیت مطلوب خود برسند نا فرازگرا یا (non-climacteric) مانند توت فرنگی و انگور. مدیریت پس از برداشت این دو دسته متفاوت است.

همچنین وضعیت فیزیولوژیکی محصول هم بسیار مهم است مثلاً خیار در حالت نابالغ برداشت می‌شود که دارای تنفس و متابولیسم بسیار زیادی است پس عمر پس از برداشت بسیار کوتاهی دارد درحالی‌که هندوانه در حالت رسیده برداشت می‌شود و عمرپس از برداشت طولانی‌تری دارد. روش‌های پیشرفته برای خنک کردن سریع محصولات و انبار‌های با اتمسفر کنترل شده همگی برای حفظ کیفیت محصول در یک بازه زمانی بیشتر و البته در مقیاس تجاری به کار می‌روند.

استفاده از این روش‌ها به همراه دسته‌بندی (sorting) و بسته‌بندی (packing) مکانیزه می‌توانند در موفقیت پس از برداشت تأثیر بسیار معناداری داشته باشند. تکنیک‌های جدید نیازمند سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی است، از سوی دیگر آموزش بهتر و مؤثرتری به کشاورزان و پرورش‌دهندگان نیاز است تا نکات ابتدایی برداشت صحیح را رعایت کنند؛ موارد ساده‌ای همچون جلوگیری از ضربه خوردن محصول، یا لغزیدن آنها روی هم که سبب آسیب فیزیکی می‌شود. این موارد نیازمند پشتیبانی دولتی و دانشگاهی برای ترویج بهتر است.

* کارشناس کشاورزی