تولیدات دانش‌بنیان؛ ثروت‌زا و ارزآور

اقتصاد دانش‌بنیان، نظام اقتصادی است که در آن تولید و کاربرد دانش منشأ اصلی ایجاد ثروت محسوب می‌شود. کارایی این نظام اقتصادی مستلزم تعریف ساز و کارها و شناخت عوامل مؤثر بر تولید و به‌کارگیری دانش است که از ارتباط این عوامل با یکدیگر، زمینه افزایش عملکرد سایر بخش‌ها نیز فراهم می‌شود. در بسیاری از کشورهای دنیا از مدت‌ها پیش اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان به شکل جدی مورد توجه قرارگرفته است. در کشور ما هم در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان انجام شده و در این راستا تعدادی شرکت‌ دانش‌بنیان ایجاد شده است. اما می‌توان گفت هنوز اقتصاد دانش‌بنیان نتواسته به جایگاه واقعی خود در اقتصاد دست یابد.

کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان از منابع کشور نمی‌کاهد اما در مقابل درآمدزایی و ارزآوری دارد و از همین رو این‌نوع از اقتصاد باید به شکل جدی مورد توجه قرار بگیرد. در عین حال برخی دیگر بر این باورند که غیررقابتی بودن فضای کسب‌وکار از چالش‌ها و مشکلات اصلی توسعه و گسترش اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان است. «فرصت امروز» در این گزارش مزایا و جایگاه اقتصاد دانش‌بنیان و چالش‌های پیش‌روی آن را مورد بررسی قرار داده است.

***

هادی حق‌شناس:
غیررقابتی بودن مهم‌ترین چالش اقتصاد دانش بنیان است

هادی حق‌شناس، کارشناس اقتصادی معتقد است یکی از مهم‌ترین چالش‌های اقتصاد و تولیدات دانش بنیان غیر‌رقابتی بودن فضای کسب‌و‌کار کشورمان است.

از سوی کارشناسان و صاحب‌نظران ضرورت‌های بسیاری برای تحقق اقتصاد مقاومتی برشمرده می‌شود و بسیاری آن را یکی از ضرورت‌های دنیای امروز می‌دانند. اقتصاد و تولیدات دانش بنیان چه مزایایی را می‌تواند برای اقتصاد کشورمان ایجاد کند؟

فلسفه وجودی اقتصاد دانش بنیان جلوگیری از اتلاف منابع و تولید محصول به بهترین شکل ممکن است اما در کشور ما بسیاری از محصولات با استفاده از تکنولوژی قدیمی و فرسوده تولید می‌شود. البته در کشور ما شرکت‌های دانش‌بنیان فضای کاری فراوانی را در اختیار دارند و اگر از این شرکت‌ها حمایت شود، منجر به افزایش تولید ناخالص ملی و تمایل یافتن سلیقه مصرف‌کنندگان به سمت کالاهای ایرانی خواهد شد. لذا اقتصاد دانش بنیان و توسعه شرکت‌های دانش بنیان نقش قابل توجهی در اقتصاد کشور خواهد داشت.

بنابراین با مدنظر قرار دادن شرایطی که اقتصاد کشورمان در آن قرار دارد، توجه به اقتصاد و تولیدات دانش بنیان، یک ضرورت غیر‌قابل انکار است؟

بله، همین‌طور است. البته متاسفانه در کشور ما گاهی اوقات ضرورت یک مسئله به‌شدت احساس می‌شود اما تلاش مضاعف در مورد تحقق آن انجام نمی‌شود. یکی از دلایلی که موجب شده شرکت‌های ایرانی همچنان ضرورت اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان را خیلی احساس نکنند این دلیل است که فضای کسب‌و‌کار در کشورمان رقابتی نیست.

پس تلقی شما این است که یکی از چالش‌های پیش‌روی توسعه اقتصاد و تولیدات دانش بنیان غیر‌رقابتی بودن فضای کسب‌و‌کار است؟

در واقع یکی از مهم‌ترین چالش‌های کل فضای اقتصادی کشور این است که فضای کسب‌و‌کار رقابتی نیست. اگر فضای کسب‌و‌کار رقابتی باشد، مفهومش این خواهد بود که مردم سراغ کالاهای دارای کیفیت مطلوب و قیمت پایین خواهند رفت. اگر این اصل را بپذیریم که در فضای رقابتی بهترین کالا با پایین‌ترین قیمت تولید می‌شود، شرکت‌ها مجبور خواهند بود برای اینکه از فضای رقابت حذف نشوند، به سمت اقتصاد و تولیدات دانش بنیان بروند و تکنولوژی‌های جدید را به کار بگیرند. لذا اگر فضای تولید در ایران رقابتی شود، بسیاری از چالش‌ها و مشکلات پیش‌روی اقتصاد دانش‌بنیان نیز حل خواهد شد.

بعضا این انتقاد مطرح می‌شود که هدف برخی از راه‌اندازی و ایجاد شرکت‌های دانش بنیان این است که از مزایا و تسهیلات اختصاص یافته به این شرکت‌ها استفاده کنند که این موضوع بسیار آسیب‌رسان توصیف می‌شود. به نظر شما این انتقاد تا چه اندازه وارد است؟

اگر بحث سوء‌استفاده از نام شرکت‌های دانش بنیان مطرح باشد، باید به این موضوع توجه کنیم که در حال حاضر بانک‌ها ده‌ها میلیارد تومان مطالبات معوق دارند و بخشی از این مطالبات مربوط به شرکت‌هایی است که تسهیلات گرفته‌اند اما حاضر به پرداخت اقساط خود نیستند. لذا امروزه مطالبات معوق فقط مربوط به شرکت‌های دانش بنیان نیست و اگر خطایی صورت گرفته مربوط به تمام شرکت‌ها و افرادی است که از پرداخت بدهی بانکی خود امتناع می‌کنند. بنابراین این موضوع که تسهیلاتی پرداخت شود اما در پروژه موردنظر هزینه نشود، ممکن است در مورد هر شرکتی اتفاق بیفتد. برای رفع این مشکل بانک‌هایی که تسهیلات ارائه می‌کنند، موظف هستند نظارت‌های لازم را در مورد چگونگی هزینه کرد این تسهیلات انجام دهند.

***

محمدقسیم عثمانی:
اقتصاد دانش‌بنیان از منابع کشور نمی‌کاهد

محمدقسیم عثمانی، نماینده بوکان در مجلس معتقد است اقتصاد دانش‌بنیان و فروش دانش علاوه بر اینکه از منابع کشور چیزی کم نمی‌کند بلکه درآمدی را برای کشور به وجود می‌آورد.

توجه به اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان چه ضرورت‌هایی دارد و چه مزایایی را برای کشور به وجود می‌آورد؟

ثروت‌های ماندگار هیچ‌گاه تمام شدنی و نقصان‌پذیر نبوده و عملاً متکی به فکر و اندیشه و نیروی خلاق ذهنی انسان‌هاست که مهم‌ترین این ثروت‌ها اقتصاد مبتنی بر دانش است. این در حالی است که منابع طبیعی مانند نفت و گاز روزی به اتمام می‌رسند و نقصان‌پذیر هستند اما اقتصاد دانش‌بنیان مقوله‌ای است که فروش و تجاری‌سازی علم را شامل می‌شود و می‌تواند توان و ظرفیت هر کشوری را افزایش دهد. البته اقتصاد دانش‌بنیان الزاماتی دارد که برخورداری از دانش روز، حمایت همه‌جانبه از دانش و فراهم شدن زیرساخت‌های قانونی از جمله آنهاست اما در مقابل ما را از فروش نفت و سایر منابع طبیعی و اتکا به درآمدهای ناشی از آن نجات دهد.

به عبارت دیگر هر چه منابع طبیعی مانند نفت را بیشتر بفروشیم، زودتر به اتمام می‌رسد اما در اقتصاد دانش‌بنیان هر چقدر علم را تجاری کنیم، می‌توانیم دسترسی‌های بیشتری پیدا کنیم و حوزه‌های بیشتری را پوشش دهیم. همچنین فروش دانش علاوه بر اینکه از منابع کشور چیزی کم نمی‌کند بلکه درآمدی را برای کشور به وجود می‌آورد. درصورتی‌که صادرات مابقی کالاها به معنای کاسته شدن از منابع کشور است.

به نظر شما چالش‌ها و مشکلات پیش‌روی توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور ما چیست؟

یکی از مشکلات پیش‌روی اقتصاد دانش‌بنیان، عدم حمایت‌های قانونی از دانش‌هایی است که به تولید کالای تجاری منتهی می‌شوند. متأسفانه در کشور ما برندها و علائم تجاری به‌راحتی کپی‌برداری و مشابه‌سازی شده و این موضوع موانع و چالش‌هایی را پیش‌روی اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان قرار می‌دهد.

شما از نبود بسترها و حمایت‌های لازم در رابطه با اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان انتقاد کردید؛ دولت و مجلس برای ایجاد بسترها و حمایت‌های لازم باید چه اقداماتی را انجام دهند؟

البته در حوزه قانونی مشکلی در این رابطه وجود ندارد و در این خصوص قوانین جامع و مانعی موجود است اما در عمل قوانین اجرا نمی‌شود و از همین رو نمی‌توانیم موضوعاتی را که روی کاغذ مفید است به مرحله اجرا دربیاوریم. در واقع بخشی از مشکلات فرهنگی، بخشی اجرایی و بخشی نظارتی است.

توجه به اقتصاد دانش‌بنیان در شرایط پساتحریم می‌تواند چه مزایایی را برای کشور ایجاد کند و در آن شرایط چقدر می‌توانیم روی اقتصاد و تولیدات دانش‌بنیان حساب کنیم؟

این‌طور نیست که به محض لغو تحریم‌ها بتوان اقتصاد دانش‌بنیان را عملیاتی کرد. اگر تحریم هم برداشته شود، باز نباید اقتصاد مقاومتی را فراموش کنیم. ما پیش از این در شرایط سخت قرار گرفته و این موضوع را تجربه کرده‌ایم که نباید اقتصاد کشور را متکی به نفت کنیم که به محض یک نوسان در قیمت، نظم اقتصادی کشور به هم بریزد. ما در شرایط پساتحریم باید بیش از گذشته به الگوهای اقتصاد مقاومتی که یکی از مولفه‌های آن اقتصاد دانش‌بنیان است، فکر کنیم و در این مسیر گام برداریم. قاعدتاً در شرایط پساتحریم شرایط صادراتی بیش از پیش فراهم می‌شود و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند با امیدواری و ارتباطات بیشتری فروش دانش فنی را در دستور کار خود قرار دهند و برای کشور ارزآوری داشته باشند.

***

مؤید حسینی صدر:
تولیدات دانش‌بنیان مرجعی برای حل مشکلات است

مؤید حسینی‌صدر، نماینده خوی و چایپاره در مجلس معتقد است شرکت‌های دانش‌بنیان و تولیدات آنها می‌توانند مرجعی برای حل مشکلات و رفع نیازمندی‌های کشور باشند و یک حاشیه امن را در مقابل تهدیدات اقتصادی احتمالی به وجود آورند.

در بسیاری از کشورهای دنیا سال‌هاست که اقتصاد دانش‌بنیان مورد توجه جدی قرار گرفته است. به نظر شما چرا باید به سمت اقتصاد دانش‌بنیان برویم و توجه به این مقوله چه مزایایی را برای کشور ایجاد می‌کند؟

در کشور ما برای دانش هزینه‌های بسیار هنگفتی می‌شود، نه فقط از جهت هزینه‌هایی که به دانشگاه‌ها اختصاص می‌یابد یا بودجه‌های پژوهشی، بلکه هزینه‌‌ای که از عمر جوانان صرف این موضوع می‌شود اما متاسفانه تعداد زیادی از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها بیکار هستند. از سوی دیگر عملا دانشگاه‌ها و دروس ارائه شده در آن در خدمت تولید و صنعت نیست و در کشورمان بیشتر به علم محض فکر کرده‌ایم. اما برای اینکه از این مرحله عبور کنیم و دانش جنبه کاربردی بگیرد، باید به سمت اقتصاد و شرکت‌های دانش‌بنیان برویم.

با توجه به مواردی که اشاره کردید تولیدات دانش‌بنیان چگونه می‌تواند کشورمان را در برابر تهدیدات و حملات اقتصادی ایمن کند؟

امروزه توانمندی کشورها فقط به علم آنهاست به عنوان مثال قاره آفریقا کانون طلای دنیاست اما ثروت واقعی متعلق به کشورهایی است که از تکنولوژی بالایی برخوردارند. در واقع ارزش ثروت‌های طبیعی در مقابل دانشی که ماحصل داشته و به مرحله تکنولوژی رسیده باشد، کاهش یافته و این نکته مهمی است که ما نیز باید مدنظر قرار دهیم زیرا چنین دانشی می‌تواند بسیاری از مشکلات اقتصادی، مانند بیکاری را کاهش دهد. در این میان یک راه مطمئن برای اینکه ثمرات عمل و دانش‌ نمایان شود، از کانال شرکت‌های دانش‌بنیان است که در خدمت اهداف کلان کشور قرار بگیرد. به عبارتی شرکت‌های دانش‌بنیان و تولیدات آنها می‌توانند مرجعی برای حل مشکلات و رفع نیازمندی‌های کشور باشند و یک حاشیه امن را در مقابل تهدیدات اقتصادی احتمالی به‌وجود بیاورند.

در واقع اینطور که از سخنان شما متوجه شدم توجه به اقتصاد و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند منجر به تولید ثروت برای کشور شود؟

بله همین‌طور است. در دنیای امروز یکی از محورهای حرکت اقتصادی، اقتصاد دانش‌بنیان است که توجه به آن به لحاظ امکان تولید ثروت بسیار جدی است. درواقع خلق مزیت یکی از مولفه‌های اصلی تولید ثروت به‌واسطه اقتصاد دانش‌بنیان بوده و بر این موضوع متمرکز است که بدون هیچ‌گونه بهره‌وری از منابع طبیعی، ثروت تولید کند. اما باید به این موضوع توجه داشت، کشوری می‌تواند در راستای اقتصاد دانش‌بنیان و تولید ثروت از آن گام بردارد که توان علمی لازم را داشته باشد.