تهدیدی برای اشتغال و تولید

پرهیز از صادرات مواد معدنی و منابع طبیعی به‌صورت فرآوری نشده که اصطلاحا از آن به خام‌فروشی تعبیر می‌شود، همواره یکی از دغدغه‌های دولت‌ها بوده است. تلاش برای ایجاد ارزش افزوده روی منابع طبیعی که از جمله عمده‌ترین آنها نفت، گاز و مواد معدنی است همیشه در دستور کار دولت‌ها قرار داشته و دارد ولی بررسی دولت‌ها نشان می‌دهد که تاکنون توفیقات چندانی در این زمینه حاصل نشده است. به گفته کارشناسان، کمبود منابع مالی، نبود زیرساخت‌های لازم برای ایجاد واحدهای مختلف فرآوری در حوزه‌های مرتبط با منابع طبیعی، صرفه اقتصادی قابل ملاحظه صادرات مواد خام، افزایش قیمت‌های جهانی در مورد برخی کالاهای صادراتی خام و... از جمله عللی است که می‌توان به آنها برای توجیه استمرار و حتی افزایش خام‌فروشی اشاره کرد.

فعالان بخش خصوصی معتقدند که عدم بازاریابی برای محصولات فرآوری شده، فقدان استراتژی تولید و آمایش سرزمین و... از دیگر عوامل خام‌فروشی است. «فرصت امروز» در این گزارش تاثیرات خام‌فروشی بر اقتصاد کشور را مورد بررسی قرار داده است.

 ***

حسن هادیان:
نبود آمایش سرزمین به خام‌فروشی دامن زده است

حسن هادیان از فعالان عرصه معدن معتقد است یکی از دلایل خام‌فروشی نبود استراتژی تولید و آمایش سرزمین است و بعضا محل استخراج مواد و محصولات تا واحدهای فرآوری دارای فاصله بسیار زیادی است.

بسیاری خام‌فروشی مواد و محصولات را امری اشتباه و پر نقص از نظر اقتصادی می‌دانند. شما این موضوع را تا چه اندازه قبول دارید؟

زمانی که می‌گوییم خام‌فروشی شاید این تلقی به وجود بیاید که کار اشتباهی از نظر اقتصادی انجام می‌شود و معمولا این سخنان درباره خام‌فروشی از سوی افرادی مطرح می‌شود که شناختی درباره معدن دارند. در بسیاری از کشورها که به شکل تخصصی درباره معادن کار می‌کنند و تکنولوژی بالایی نیز در این زمینه دارند، خام‌فروشی انجام می‌شود. به‌عنوان مثال در این کشورها سنگ آهن به شکل خام فروخته می‌شود و در ازای این کار تکنولوژی و ماشین‌آلات را وارد می‌کنند. اما در کشورمان معادنی وجود دارد که ایجاد واحد فرآوری برای آنها توجیه اقتصادی ندارد و قاعدتا مواد استخراج شده از این معادن باید به شکل خام صادر شود.

برخی کارشناسان معتقدند که فرآوری برخی از مواد و محصولات فاقد توجیه اقتصادی است و بنابراین خام‌فروشی صرفه بیشتری دارد. این قضیه چقدر صحت دارد؟

بله، همین‌طور است. فرآوری برخی از مواد معدنی فاقد توجیه اقتصادی است و فاصله زیاد معدن تا واحد فرآوری به اندازه‌ای است که هزینه‌های حمل‌و‌نقل توجیه اقتصادی فرآوری را از بین می‌برد. در مورد برخی از مواد هزینه حمل بیشتر از قیمت اصل ماده است و بنابراین امکان فرآوری این مواد و صادرات وجود ندارد. اما این موضوع که گفته می‌شود خام‌فروشی امری اشتباه است فقط در یک مقطعی بود که در جنوب ایران با وجود معادن سنگ آهن بسیار و با وجود هزینه حمل‌و‌نقل فراوان به سایر مناطق باز هم دارای توجیه اقتصادی بود.

بنابراین با توجه به موضوعاتی که اشاره کردید یکی از دلایل خام‌فروشی نبود استراتژی تولید و آمایش سرزمین است و بعضا محل استخراج مواد و محصولات تا واحدهای فرآوری دارای فاصله بسیار زیادی است.

این موضوع یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فعالان بخش معدن است. به‌عنوان مثال، معدن سنگ‌آهن خواف یکی از بزرگ‌ترین معادن کشور است و قرار بود دولت 10 میلیون تن فولاد را در خراسان رضوی استحصال کند و بخشی از آن انجام شده و مابقی مانده است. به این بهانه که می‌گویند این میزان فولاد باید به کجا برود و به این دلیل که شرق کشور بن‌بست است با صرف هزینه‌های بسیار و با طی مسافت زیاد، این فولاد به اصفهان برده می‌شود که این کار فاقد توجیه اقتصادی است.

این در حالی است که باید فرآوری صنایع فولاد حتما در کنار معادن قرار داشته باشد که دارای توجیه اقتصادی شود و کرایه حمل‌و‌نقل نداشته باشد و محصولات بعدی مانند ورق و میلگرد، باید در همان منطقه تولید شود. دلیل این موضوع آن است که دولت آمایش سرزمین را قرار می‌دهد و سپس لغو می‌کند. بنابراین نتیجه این می‌شود که خاک این سنگ آهن را مردم خراسان رضوی می‌خورند و اشتغال و سرمایه‌گذاری آن نصیب اصفهان می‌شود. البته آنها نیز هموطنان ما هستند اما باید عدالت در این زمینه ایجاد شود.

*** 

علی‌اصغر جمعه‌ای:
شرایط لازم برای جلوگیری از خام‌فروشی وجود ندارد

علی اصغر جمعه‌ای، از فعالان صنعت معدن معتقد است که در حال حاضر ابزار، شرایط و امکانات لازم برای فرآوری تمام مواد و جلوگیری از خام فروشی در کشور وجود ندارد.

به نظر شما می‌توان به‌طورکلی خام‌فروشی را موضوعی مذموم و منفی دانست یا باید یک دسته‌بندی در رابطه با این موضوع داشت؟

اینکه بگوییم خام‌فروشی به‌طورکلی مذموم است را نمی‌توان به تمام موارد بسط داد. در حال حاضر بسیاری از کشورهای نفت‌خیز بخش عمده‌ای از نفت خود را به‌صورت خام صادر می‌کنند زیرا اغلب آنها ابزار و امکانات لازم را برای فرآوری نفت در اختیار ندارند. البته این اتفاق بسیار خوب است که در کشورمان امکان تولید مشتقات نفتی به وجود بیاید و از بابت این موضوع ارزآوری بیشتری برای کشور صورت بگیرد اما چنین اقدامی به تکنولوژی و دانش فنی لازم نیاز دارد. به عبارت دیگر تا زمانی که ابزار و شرایط فرآوری مواد فراهم نباشد، نمی‌توانیم بگوییم که نباید خام فروشی انجام شود.

برای جلوگیری از خام‌فروشی موادی که فرآوری آن می‌تواند ارزش افزوده برای کشور ایجاد کند، باید چه اقداماتی انجام شود؟

ایجاد واحدهای فرآوری باید به‌صورت جدی در دستور کار قرار بگیرد زیرا این کار علاوه بر جلوگیری از خام‌فروشی موجب اشتغال‌زایی و افزایش میزان تولید در کشور می‌شود. مثال بارز این موضوع سنگ‌آهن است. در حال حاضر، برای صادرات هر تن سنگ‌آهن مقادیری ارز وارد کشور می‌شود اما اگر تبدیل به فولاد و محصولات فولادی شود، قطعا ارزآوری بیشتری را نصیب کشور می‌کند و به اشتغال‌زایی و افزایش میزان تولید نیز کمک می‌کند. به‌طورکلی می‌توان گفت که جلوگیری از خام‌فروشی و فرآوری مواد در نهایت می‌تواند موجب افزایش رفاه اجتماعی شود.

با توجه به موضوعاتی که اشاره کردید، بنابراین هم‌اکنون شرایط لازم برای جلوگیری از خام فروشی وجود دارد؟

متاسفانه در حال حاضر ابزار، شرایط و امکانات لازم برای فرآوری تمام مواد و جلوگیری از خام فروشی در کشور وجود ندارد. لازمه حصول چنین شرایطی ایجاد یک همت والا میان مسئولان و انگیزه در بخش‌خصوصی است و باید موانع برطرف شود تا امکان فرآوری مواد و محصولات فراهم شود. البته این کار نیازمند تسهیل ورود تکنولوژی و دانش فنی به کشور و سرمایه‌گذاری است و درعین حال باید برخی از مشکلات و چالش‌های پیش‌روی افرادی که علاقه‌مند هستند، اقداماتی را در این زمینه انجام دهند برطرف شود. به‌عنوان مثال تا زمانی که تسهیلات بانکی با نرخ سود منطقی اعطا نشود، نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که واحدهای فرآوری محصولات معدنی، کشاورزی و... ایجاد شود.

به نظر شما شرایط پساتحریم چه امکاناتی را برای جلوگیری از صادرات خام مواد فراهم خواهد کرد؟

در شرایط پساتحریم اگر در رابطه با صنایع بالادستی تدبیر لازم انجام شود قطعا امکان این موضوع به وجود خواهد آمد که حداقل تا حدودی از خام فروشی جلوگیری به عمل آید. البته لغو تحریم‌ها می‌تواند در جلوگیری از خام فروشی مواد معدنی نیز اثرگذار باشد، منوط به اینکه در رابطه با تامین سرمایه لازم تدابیری اندیشیده شود. در مجموع چنانچه امور به خوبی تدبیر شود، می‌توان از شرایط پساتحریم استفاده مطلوبی کرد.

 ***

آلبرت بغزیان:
مواد فرآوری شده بازاریابی نشده است

آلبرت بغزیان، کارشناس اقتصادی و استاد دانشگاه معتقد است که برای فروش و عرضه محصولات فرآوری شده بازاریابی لازم انجام نشده و از همین رو سایر کشورها از ما مواد خام و فرآوری نشده را می‌خواهند که موضوع اخیر در افزایش خام فروشی بیش از مسائل دیگر موثر است.

به نظر شما مهم‌ترین دلیل یا دلایل افزایش میزان خام فروشی در کشور چیست؟

خام فروشی در مورد محصولات نفتی فروش نفت‌خام، در مورد محصولات کشاورزی فروش فله‌ای و بدون بسته‌بندی محصولات و درخصوص مواد صنعتی، فروش سنگ معدنی را دربر می‌گیرد. این در حالی است که زمانی که این مواد و محصولات از کشور خارج می‌شود، به محصولات نهایی تبدیل می‌شود و ارزش افزوده‌ای را برای کشور وارد‌کننده این مواد ایجاد می‌کند. اما باید به این موضوع توجه داشته باشیم که دیگر خام فروشی مواد و محصولات توجیه و صرفه اقتصادی ندارد. از سوی دیگر نکته مهم این است که برای فروش و عرضه محصولات فرآوری شده بازاریابی لازم انجام نشده است و از همین رو سایر کشورها از ما مواد خام و فرآوری نشده را می‌خواهند که موضوع اخیر در افزایش خام فروشی بیش از مسائل دیگر موثر است.

کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند، خام فروشی مواد و محصولات، آثار منفی متعددی بر اقتصاد کشور دارد و بیشترین آثار آن بر تولید و اشتغال است. به نظر شما عمده‌ترین آثار خام فروشی بر اقتصاد چیست؟

به‌طور مسلم خام فروشی مواد و محصولات اثرات منفی بر اقتصاد کشور دارد. البته صادرات مواد به‌صورت خام برای کشور ارزآوری دارد اما صرف خام‌فروشی لطمه بزرگی به اشتغال‌زایی است زیرا فرآوری این مواد و محصولات می‌تواند موجب ایجاد صنایع فرآوری و اشتغال افراد جویای کار شود. اگر خام‌فروشی را قطع کنیم قاعدتا امکان ایجاد اشتغال و درآمد ارزی بیشتر و استفاده بهینه از منابع کشور به وجود می‌آید.

پس از لغو تحریم‌ها و ورود دارایی‌های بلوکه شده ایران به کشور، چه امکاناتی برای جلوگیری از خام فروشی و فرآوری مواد و محصولات و ایجاد ارزش افزوده به وجود می‌آید؟

مسلم است که در شرایط اعمال تحریم‌ها برخی کشورها مواد و محصولات خام ایران را خریداری می‌کردند اما همین مواد را فرآوری می‌کردند و گاهی این کالاها دوباره وارد کشور می‌شد و این رویه همچنان ادامه دارد. قاعدتا شرایط پساتحریم فرصت خوبی برای سرمایه‌گذاری در زمینه ایجاد واحدهای فرآوری مواد و محصولات و جلوگیری از خام فروشی است. در واقع اگر بتوان از شرایط پساتحریم استفاده مناسبی کرد، می‌توان ضمن ایجاد ارزش افزوده و ارزآوری بیشتر برای کشور، اشتغال‌زایی مناسبی را انجام داد.