تاریخ کسب و کار شمیرانی‌ها

وقتی چشم‌هایمان را می‌بندیم و به میدان تجریش می‌اندیشیم قطعا در ذهن‌مان امامزاده صالح، خیابان دربند، درخت‌های چنار خیابان شهرداری، اداره پست واقع در ابتدای خیابان ولیعصر و بازار تاریخی تجریش نقش می‌بندد، هرچند که امروزه تصاویری از بیمارستان شهدای‌ تجریش، دستفروش‌های داخل میدان و ویترین مغازه‌های واقع در خیابان متصل‌کننده میدان تجریش و میدان قدس هم در ذهن آدمی می‌دود. میدان تجریش روزگاری در تهران قدیم از سمت شمال به دربند و از شرق به خیابان ولیعصر، از سمت جنوب به خیابان مقصودبیک، بازار تجریش و امامزاده صالح محدود می‌شد، اما امروزه میدان تجریش به‌صورت کلی از شکل گذشته خود خارج شده و علاوه بر تغییر نوع پوشش و فرهنگ آدم‌هایی که روزانه در این میدان رفت‌و‌آمد می‌کنند، بیشترگذرگاه‌های آن به‌صورت ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی درآمده است. 

بازار تاریخی تجریش

صبح سه‌شنبه است، با استفاده از متروی تجریش وارد میدان قدس شدم و از طرف غرب میدان پس از 10 دقیقه پیاده روی از طرف تکیه پایین وارد بازارچه سنتی تجریش شدم. بازار تاریخی تجریش به‌صورت سرپوشیده ساخته شده که دو محله سرپل و تجریش را به هم متصل می‌کند. طول بازار قدیمی تجریش حدود 300 تا 700 متر برآورد شده  و بیش از 400 باب مغازه با متراژ بین 12 تا 40 متری را در خود جای داده است. «بازارچه شمرون» نمونه کوچکی از بازار بزرگ تهران محسوب می‌شود، اما بازارچه تجریش با بازار تهران تفاوت عمده‌ای دارد به طوری که بازار بزرگ تهران به نوعی بندرگاه به شمار می‌رود و بیشتر مغازه‌داران عمده‌فروش‌اند، اما بیشتر کسبه بازارچه تجریش جزئی‌فروش هستند. نخستین نکته این بازارچه که نظر بسیاری از بازدیدکنندگان را جلب می‌کند مغازه‌هایی با حال و هوای تاریخی است. مغازه‌های این بازار نقشه سنتی خود را حفظ کرده‌اند، به طوری‌که نام تمام مغازه‌ها با کاشی‌کاری بر سر در آنها حک شده و این کاشی‌کاری و مشبک‌کاری‌ها زیبایی خاصی را به بازارچه تجریش داده است...

برای تهیه گزارش به داخل بازارچه می‌روم و از مقابل چند مغازه طلافروشی، پارچه‌فروشی و آجیل و خشکبار عبور می کنم. مغازه طلافروشی ترقیان یکی از قدیمی‌ترین حجره‌های بازار سنتی تجریش محسوب می‌شود که  در ابتدای بازارچه و تکیه پایین تجریش قراردارد و معمولا به دلیل قدیمی بودن مشتریان خاص خود را هم دارد. دقیقا روبه روی این حجره مغازه آجیل و خشکبار کمایی  است که این مغازه هم از قدیمی‌های بازارچه تاریخی تجریش به شمار می‌رود، به طوری‌که قدمت این حجره بیش از 70 سال است.

به داخل مغازه آجیل و خشکبار‌ کمایی می‌روم و با نوه حاج محمد کمایی درخصوص حال و هوای این روزهای بازار تجریش به گفت‌و‌گو می‌پردازم. حاج محمود کمایی با اشاره به اینکه خداوند همه قدیمی‌های بازارچه سنتی تجریش را رحمت کند، می‌گوید: در بازار تجریش فقط چند نفر شمیرانی اصیل و قدیمی مانند حاج‌آقا ترقیان و حاج‌آقا رمضانیان باقی‌مانده اند و بیشتر قدیمی‌های این بازارچه از جمله پدربزرگم حاج محمدکمایی و پدرم حاج عباس کمایی از دنیا رفته‌اند. 

بازار تجریش شورا ندارد

حاج محمود کمایی، با انتقاد از اینکه بازار تجریش شورا‌ ندارد، می‌گوید: در سنوات گذشته بازار تجریش شورا‌ داشت به طوری‌که هر مشکلی که در بازار به وجود می‌آمد با تشکیل جلسه از سوی قدیمی‌ها و بزرگان بازار به سرعت مرتفع می‌شد، اما در حال‌حاضر در بازار تجریش به دلیل عدم‌توافق کسبه شورایی وجود ندارد. 

با کمی پیاده‌روی در داخل بازارچه با گروهی گردشگر خارجی برخورد کردم. از چهره و قد ‌و ‌قامت این توریست‌ها مشخص بود که این گردشگران از کشورهای اروپایی مانند آلمان یا روسیه به تهران سفر کرده‌اند به طور کلی یکی از دیدنی‌ترین بخش‌های تهران و نیز دیگر شهرهای ایران برای گردشگران بازارگردی در بازارهای سنتی است. اگرچه بازارها کارکردهای اقتصادی دارند، اما بازار از گذشته‌های دور تاکنون پیوند بسیار نزدیکی با زندگی اجتماعی مردم داشته و به همین دلیل بازارها علاوه‌بر کارکرد اقتصادی، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی هم دارند، بازارچه سنتی تجریش هم از این قاعده مستثنی نیست، به طوری که به گفته برخی فروشندگان روزانه توریست‌های مختلفی از کشورهای حاشیه خلیج فارس و اروپا  از بازارچه تجریش و امامزاده صالح بازدید می‌کنند که این گردشگران با خرید سوغات از مغازه‌های بازارچه تجریش علاوه بر معرفی آثار و میراث فرهنگی و تاریخی کشور به دیگر هموطنان خود، در رونق چرخه اقتصادی بازار هم نقش بسزایی دارند. 

سر بازارچه تجریش، پاساژ نیکو قرار گرفته که در‌حال‌حاضر این پاساژ بورس فروش انواعی از موبایل و لوازم‌جانبی است. پس از گذشت مدت زمانی به اواسط بازارچه رسیدم. آنقدر گذر بازارچه براساس گفته حاج محمود کمایی به دلیل وجود ستون‌های عریض، باریک و تنگ بود که رفت‌و‌آمد به سختی انجام می‌شد، به طوری که شاید گذر این قسمت بازارچه بیشتر از دو متر هم پهنا نداشت. در دو طرف گذر مغازه‌هایی با متراژ بزرگ و کوچک به فروش انواعی از کالاهایی نظیر فرش، صنایع دستی، پوشاک، کفش، ساعت، زیورآلات، خشکبار، ترشیجات، لوازم آرایشی و بهداشتی پرداخته اند، به طوری که می‌توان گفت از شیرمرغ تا جان آدمیزاد در این بازارچه به فروش می‌رسد. جالب این بود که یکی از حجره‌ها در وسط گذر بازارچه فقط به فروش انواعی از چشم‌نذر اقدام کرده بود که رنگ آبی این نذر قربونی‌ها درخشندگی خاص و منحصر به فردی به مغازه داده بود و توجه بسیاری از مشتریان را به خود جلب می‌کرد. 

پاساژهای بازارچه تجریش

در قسمت مرکزی گذر بازارچه سنتی تجریش سمت چپ پاساژ نوروزی و در سمت راست پاساژ البرز قرار گرفته است. در پاساژ دو طبقه البرز که سبکش قدیمی است، اما فروشندگان جوانی دارد انواعی از محصولات آرایشی و بهداشتی، پوشاک، شال و روسری، ظروف و بلورجات فروخته می‌شود. کمی جلوتر در سمت چپ بازارچه سنتی تجریش پاساژ دو طبقه اتحاد قرار گرفته که در طبقه اول این پاساژ مغازه‌های زرگری یا طلا‌فروشی و در طبقه پایین آموزش هنرهای سنتی ایران زمین و مغازه لوازم‌ورزشی و تعمیرات لباس‌های جین مستقر هستند. در سمت راست روبه‌روی پاساژ اتحاد، پاساژ  چهارطبقه میری قرار گرفته که در آن انواعی از پارچه‌های ساتن، روتختی، ملحفه و پرده‌ای فروخته می‌شود. کمی جلوتر در سمت چپ بازارچه سنتی تجریش، قدیمی‌ترین پاساژ بازارچه شمرون یعنی پاساژ سامعی واقع شده است که این پاساژ دقیقا روبه‌روی چلوکبابی اطمینان یکی از رستوران‌های قدیمی بازار شمرون قرار گرفته است. 

درحال‌حاضر فروش لباس ورزشی، آرایشگری، خرازی، بزازی و تعمیرات لباس از سوی فروشندگان این پاساژ انجام می‌شود. همچنین در انتهای این پاساژ دو طبقه دفتر آژانس هواپیمایی و تورهای زیارتی و سیاحتی با مدیریت حاج‌آقا سامعی یکی از قدیمی‌های اصیل محله تجریش وجود دارد که به منظور گفت‌و‌گو درخصوص قدمت بازارچه تجریش به طبقه پایین پاساژ دفتر حاج آقا سامعی رفتم. 

بازارچه ای 150 ساله

حاج آقا سامعی، با بیان اینکه بازارچه تجریش قدمت 150 ساله دارد، می‌گوید: درسنوات گذشته منطقه شمیرانات به شکل امروزی نبوده است. در قدیم منطقه شمیران به‌ویژه چهاره راه دکتر حسابی از باغات و مناطق ییلاقی نزدیک تهران به شمار می‌رفته و عشایر تهران قدیم شش ماه فصل بهار و تابستان را به این منطقه ییلاقی کوچ می‌کردند. وی با بیان اینکه درسنوات گذشته بازارچه تجریش بدون سقف بوده است، تصریح می‌کند: حدود 50 سال پیش تمام حجره‌های بازارچه سنتی تجریش به‌صورت غرفه غرفه و بدون سرقفلی و روباز بوده است به طوری که در این شش ماه از سال افرادی که از تهران به این منطقه ییلاقی کوچ کرده بودند با راه‌اندازی این غرفه‌ها و جمع‌آوری میوه از باغات تجریش، دارآباد، ازگل، فرمانیه و غیره مشغول به کار بودند یا اینکه حجره‌های تجاری برای انجام مشاغل دیگر مانندچلنگری (عوض کردن نعل اسب و قاطر، تیز کردن داس، ساخت گل میخ برروی درها) با پرداخت ماهانه پنج تایک تومانی اجاره می‌شده است. 

حاج آقا سامعی، با بیان اینکه در 50 سال پیش تعداد مغازه‌ها در بازارچه سنتی تجریش بسیار محدود بوده است، می‌افزاید: در آن زمان علاوه بر وجود تعداد کمی مغازه چلنگری، حجره لبنیات، قصابی و قهوه‌خانه هم رونق داشته که با گذشت زمان حجره عطاری و بقالی هم به این تعداد کسبه افزوده شده است. حاج آقا سامعی، بابیان اینکه در 50 سال گذشته درفصل زمستان بازارچه تجریش به دلیل روباز بودن و بارش سنگین برف تعطیل بوده است، می‌گوید: باگذشت زمان و افزایش تعدادمغازه‌ها، کسبه بازار تصمیم گرفتند که برای بازارچه سقفی ایجادکنند، به همین دلیل سقف بازار را چوب انداختند و همچنین جلوی مغازه را تیر انداخته و با استفاده از تیرچوبی و خشت و گل سقفی به‌صورت شیروانی برای هریک از حجره‌های تجاری خود ساختند. وی ادامه می‌دهد: درسال 1352 توسط کسبه به منظور مرمت و بازسازی بازارچه سنتی سقف‌های آهنی و یکپارچه جایگزین سقف‌های چوبی و حلبی شد که این سقف درحدود چهار سال پیش از سوی شهرداری تهران، مسئولان میراث فرهنگی و گردشگری و کسبه بازارمورد  بازسازی قرار گرفت و کتیبه‌های سنتی دربالای مغازه‌ها حک شد و بازار به شکل امروزی درآمد، همچنین درحال حاضر توسط هریک از کسبه بازار سقف آهنی نیز جایگزین سقف خشتی و کاهگلی مغازه‌ها شده است. 

وی در پایان خاطر نشان می کند: بازار تجریش قدیمی‌ترین مرکز خرید شمیران بوده و هنوز بافت قدیمی خود را حفظ کرده است‌. اگرچه ساخت پاساژ قائم به سبک جدید در کنار آن شکل کاملا سنتی بازار را تحت تاثیرقرارداده است‌، اما هنوز حجره‌های معروف و قدیمی بازار هویت خود را از دست نداده‌اند. 

همچنین در بازارچه سنتی تجریش پاساژ قائم، پاساژ بعثت، پاساژ گل، پاساژ بهرام و پاساژ رضوی هم وجود دارد که معمولا ساعت کار تمام پاساژهای بازارچه تجریش از 9 صبح تا 9 شب است. درنیمه شرقی بازارچه سنتی تجریش، مسجد صاحب الزمان قرار گرفته است و همچنین در کنار امامزاده صالح، حسینیه تجریش واقع شده که نمای بیرونی این حسینیه از سمت پایانه اتوبوسرانی روبه‌روی آستانه امامزاده صالح قابل مشاهده است. 

در انتهای بازارچه تجریش به یک دوراهی رسیدم یک راه به سمت امامزاده صالح می‌رود که در این مسیر کوتاه انواعی از تسبیح و خرما از سوی دستفروش‌ها فروخته می‌شد که معمولا در هر ساعت از روز تجمعی از زائران به منظور خرید نذورات مشاهده می‌شود. مسیر دیگر یعنی در ضلع شمالی آستان مقدس امامزاده صالح به سمت میدان تره‌بار است که برروی سردر بزرگی نوشته شده تکیه بزرگ تجریش. تکیه بالای شمرون یا تکیه بزرگ تجریش مربوط به دوره قاجار با قدمت 220 ساله است که این تکیه یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های شهر تهران و بناهای شاخص خشتی شمیران به شمار می‌رود و در تاریخ ۲۵ مهر ۱۳۸۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. 

کالاها

انواعی از اجناس داخلی و خارجی مطابق با نیاز مشتریان در بازار سنتی تجریش فروخته می‌شود. دربازار سنتی تجریش انواعی از ظروف مسی، عروسک‌های خارجی، پارچه‌های ساتن و چادری، لباس‌های ارزان قیمت چینی، تسبیح و کتاب دعا، کیف و کفش، سی دی کارتون‌های روز دنیا، ترشیجات، صنایع‌دستی و تابلو فرش فروخته می‌شود. علاوه بر تفاوت کالا از نظر کیفیت بین بازارچه سنتی تجریش و پاساژ قائم قیمت‌ها هم دربازارچه سنتی تجریش نسبت به پاساژ قائم، متفاوت است، به طوری که قیمت اجناس در بازار قائم به دلیل با کیفیت‌تر بودن کالا گران‌تر است. 

درحال‌حاضر در بازارچه تجریش پارچه سیلک بین 35 تا 38 هزارتومان و پارچه نخی طرح‌دار بین 23 تا 28 هزارتومان قیمت دارد و پسته کیلویی 50 هزار تومان، لباس بچه از 10 تا 50 هزار تومان، قیمت کاپشن‌های مردانه بین 115 تا 125 هزارتومان است. در این بازارچه کفش مردانه 20 تا 90 هزار تومان و شلوارجین مردانه 40 تا 65 هزار تومان به‌فروش می‌رسد. تابلو فرش منظره و آبشار چله ابریشم 50 درج بافت تبریز سه میلیون و 500 هزارتومان و قیمت انواع دیگر تابلوفرش برحسب بافت و سایز بین 600هزار تا یک میلیون تومان متغیر است. همچنین در این بازارچه هر کیلو لواشک محلی 14هزار تومان، قره قروت محلی 18هزار تومان، انواع ترشک 12هزار تومان، شورخانگی هشت‌هزار تومان و سیرترشی 12هزار تومان قیمت دارد.