بومرنگ نفتی عربستان سعودی

در نیم‌قرن گذشته، اقتصاد جهان گروگان عربستان سعودی بوده است. منابع بسیار زیاد نفت و میزان تولید بالا به این کشور امکان داد تا نقش مهمی در ایجاد نوسان اقتصاد دنیا داشته باشد. تحریم نفتی سال‌های 1973 و1974 برای نخستین بار نشان داد عربستان قصد دارد از نفت به‌عنوان سلاحی درمقابل کشورهای دیگر به‌خصوص آمریکا و اروپا استفاده کند.

در ماه اکتبر سال 1973، هیأتی از کشورهای عربی به سرکردگی عربستان به‌صورت ناگهانی تصمیم گرفتند تا در تلافی حمایت آمریکا از رژیم صهیونیستی در جنگ یوم کیپور، صادرات نفت خود را متوقف کنند. بلافاصله پس از این اقدام، قیمت نفت چهار برابر شد. شوک ایجاد شده در کشورهای غربی وارد‌کننده نفت سبب افزایش شدید هزینه‌های زندگی، بالا رفتن نرخ بیکاری و نارضایتی اجتماعی شد. 

مردم غرب، درس سال 1974 را فراموش کرده‌اند. دلیل اصلی این فراموشی آن است که غرب دیگر هدف عربستان سعودی نیست. در سال‌های اخیر، مقامات سعودی به روشنی نشان داده‌اند، بازار نفت برای آنها خط مقدم جنگ عربستان در مقابل ایران است. تاکتیک تولید بالای نفت و عرضه آن به بازار، معادل جنگ با ابزارهای اقتصادی است. این یعنی عربستان از استراتژی نفتی به جای بمباران کردن حریف استفاده می‌کند. 

نواف عبید، مشاور امنیتی عربستان در سال 2006 اعلام کرد که ریاض آماده پایین بردن قیمت نفت به منظور «خفه کردن» اقتصاد ایران است. دوسال بعد، عربستان قیمت نفت را پایین برد تا به گفته خود جلوی قدرت گرفتن ایران را در خاورمیانه بگیرد. در سال 2011، ترکی الفیصل، رئیس سابق سازمان اطلاعات عربستان، به مقامات ناتو گفت که کشورش آماده اشباع بازار نفت برای ایجاد ناامنی در ایران است. سه سال بعد، عربستان سعودی دوباره به مقابله با ایران پرداخت و شیر نفت را باز کرد. اما این‌بار، عربستان زیاده روی کرد. 

وقتی مقامات سعودی در پاییز 2014، تولید نفت را بالا بردند، هیچ شکی نداشتند که قیمت پایین نفت، صنعت نفت شیل آمریکا را از رده خارج خواهد کرد. اما هدف اصلی عربستان از بالاتر بردن تولید نفت، سخت کردن شرایط ایران بوده است. عبید معتقد بود، پایین آمدن قیمت نفت اقتصاد ایران را که زیر فشار تحریم‌ها قرار داشت با فشارهای بیشتری مواجه خواهد کرد. کشورهای تولید‌کننده نفت، به‌خصوص کشورهایی مثل روسیه، با پایین آمدن قیمت نفت با کمبود بودجه مواجه می‌شدند و عربستان انتظار داشت سقوط قیمت نفت نه تنها به صنعت استخراج نفت آمریکا ضربه وارد می‌کند بلکه اقتصادهایی چون ایران و روسیه را زیر فشار قرار می‌دهد. 

این‌روش در گذشته بسیار تاثیرگذار بوده است. قیمت نفت سبب خاتمه جنگ سرد شد. در آن زمان هم، شوروی (ابرقدرت کمونیست)، بسیار وابسته به درآمد گازی و نفتی خود بود. در سال‌های 1986-1985 تصمیم عربستان به بالا بردن تولید و افزایش عرضه نفت، سبب افت قیمت و سقوط اقتصاد اتحاد جماهیر شوروی شود.

امروزه، نیمی از درآمد دولت روسیه از صادرات نفت و گاز تامین می‌شود. حتی اگر قیمت نفت به بشکه‌ای 40 دلار افزایش پیدا کند، باز هم سناریوی خطرناکی در انتظار روسیه خواهد بود. نرخ تورم روسیه در سال گذشته دو رقمی شد و بسته شدن کارخانه‌ها ناآرامی کارگران را به همراه داشت. برای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، بحران مالی مصادف با دخالت نظامی در شرق اوکراین وسوریه شده است. 

کشورهای تولید‌کننده نفت، مانند ونزوئلا، که اقتصادشان وابسته به درآمد نفتی است، با شوک اقتصادی مواجه شده‌اند. درآمد نفتی 95 درصد کل درآمد صادرات ونزوئلا را تشکیل می‌داد. صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی‌کرده که نرخ تورم ونزوئلا در سال جاری به 720درصد می‌رسد. شرایط کنونی این کشور نمونه آشکاری از شرایط کشورهایی است که اقتصاد تک محصولی دارند.

دیگر تولید‌کننده نفت، نیجریه است که بر اثر سقوط قیمت‌های نفت با کاهش شدید نقدینگی روبه‌رو شده است. افت قیمت نفت کشورهای آسیای مرکزی را نیز به لرزه انداخته است. کشورهای آذربایجان و قزاقستان از صندوق بین‌المللی پول و سایر کشورهایی که توان پرداخت وام دارند، درخواست کمک مالی اضطراری کرده‌اند. در خاورمیانه، کاهش قیمت نفت توانایی عراق در جنگ با گروه داعش را محدود کرده‌است. کشورهای تولید‌کننده نفت حاشیه خلیج‌فارس مثل قطر و امارات متحده عربی، نسبت به سال پیش بالغ بر 360 میلیارددلار در درآمد صادراتی‌شان ضرر دیده‌اند. 

خود عربستان سعودی هم از سیاست‌های نفتی‌اش متضرر شده است. تمام شواهد حاکی از آن است که سعودی‌ها به هیچ عنوان انتظار کاهش قیمت نفت به بشکه‌ای زیر 60 دلار را نداشته‌اند. صندوق بین‌المللی پول هشدار داده‌ در صورتی که دولت عربستان از هزینه‌های جاری‌اش نکاهد، تا سال 2020 ورشکست خواهد شد. سیاست اتخاذی دولت عربستان، سیاست ریاضتی، اخذ مالیات بیشتر و قطع یارانه شهروندانی است که به کمک‌های مالی دولتی عادت کرده‌اند. این مشکل انسجام درونی پادشاهی عربستان را زیر سوال می‌برد. 

در این میان، به نتیجه رسیدن قرارداد هسته‌ای ایران و1+5، تهران را از زیر فشار تحریم‌های بین‌المللی خارج کرده است. این موضوع بر عربستان پوشیده نیست که با برداشته شدن تحریم‌ها یک تولید‌کننده بزرگ نفتی غیر‌قابل کنترل دوباره به بازار جهانی بازگشته است. بی‌ثباتی و شرایط سخت اقتصادی برای تولیدکنندگان کوچک نفت مثل نیجریه و آذربایجان ادامه خواهد داشت، اما مسئله اصلی اینجاست که سعودی‌ها تفنگ را به سوی خود نشانه‌گرفته‌اند.

* منبع: نیویورک تایمز