بررسی روابط ایران و ترکیه / رفاقتی تلخ و رقابتی شانه به شانه

بررسی تاریخ روابط ایران و ترکیه بیانگر آن است که به رغم رقابت بسیار شدید دو کشور از عراق گرفته تا شام و قفقاز، تهران و آنکارا همواره با یکدیگر در صلح و سازش بوده و بر گسترش روابط فی مابین تمرکز کرده اند. امضای قراردادهای متعدد در حوزه انرژی و توسعه روابط تجاری نشان دهنده علاقه دو طرف برای حفظ آرامش و همکاری های دوجانبه به هنگام در خطر قرار گرفتن منافع شان است.

با این وجود و به رغم بهبود روزافزون روابط تجاری ایران و ترکیه، اختلاف نظرهای اساسی آنکارا و تهران در عراق و سوریه این دو امپراتوری قدیمی را در مسیر برخورد با یکدیگر قرار داده است. در همین راستا اگرچه هنوز برای اصلاح اختلافات طرفین دیر نشده است، اما حل و فصل مسائل موجود میان دو کشور به اراده ای دوجانبه نیازمند است.

به این معنی که ترکیه و ایران باید گام های مورد نیاز برای برطرف شدن تفاوت ها و اختلاف نظرهای اساسی شان را برداشته و جنجال های ایجاد شده را به صورت صلح آمیز حل و فصل کنند، درست نظیر کاری که در 200 سال گذشته انجام داده اند.

شباهت های فرهنگی و قومیتی میان ایران و ترکیه این دو را به دو روی یک سکه بدل کرده است، با این تفاوت که ایران در حال حاضر دارای یک حکومت مذهبی بوده و رهبر شیعیان در جهان اسلام محسوب می شود. این در حالی است که حکومت ترکیه بر پایه یک قانون اساسی سکولار بنا شده که بر اسلام سنی تکیه دارد. همانطور که مقامات دو کشور و دیپلمات های آنان بارها اشاره کرده اند، روابط دو کشور بسیار مستحکم بوده و این روابط دوستانه طی سال های طولانی شکل گرفته و به صورت مستمر توسعه و بهبود یافته است.

با این وجود از زمان آغاز تحولات گسترده سیاسی و اجتماعی در خاورمیانه در سال 2011 میلادی، تهران و آنکارا در برخی موارد اختلاف نظرهای بسیار جدی با یکدیگر داشته اند. برای نمونه بروز درگیری های نظامی در عراق و سوریه که از اهمیت بسیار زیادی برای ایران و ترکیه برخوردارند تهران و آنکارا را در آستانه رویارویی با یکدیگر قرار داده است. به باور بسیاری از ناظران مسائل خاورمیانه اهمیت وقایع رخ داده در عراق و سوریه به حدی است که حتی ممکن است همزیستی مسالمت آمیز ایران و ترکیه در 400 سال اخیر را به خطر بیندازد.

این روزها آنکارا و تهران از تمامی توان خود برای تقویت نیروهای وفادار به خود در سوریه و عراق استفاده کرده و به نوعی در تمامی جبهه ها از موصل و تلعفر گرفته تا حلب و رقه درگیر یک جنگ نیابتی با یکدیگر هستند. به رغم تمامی این مسائل به نظر می رسد ایران و ترکیه موفق شده اند در سوریه نیز فصل مشترکی که همان شکست دادن گروهک تروریستی داعش و مهار کردهای استقلال طلب سوریه است یافته و روی آن سرمایه گذاری کنند. با این وجود بی اعتمادی گسترده دو همسایه نسبت به مقاصد یکدیگر در سوریه سبب شده است تا احتمال دستیابی آنان به هرگونه توافق برای توقف درگیری ها در منطقه شام بسیار ضعیف باشد.

کارشناسان و ناظران بین المللی بر این عقیده اند که عدم توافق ایران و ترکیه در موضوعات مورد اختلاف شان در عراق و سوریه ممکن است در نهایت و به هنگام تلاقی منافع اساسی دو کشور منجر به درگیری نظامی مستقیم میان آنان شود؛ موضوعی که نه فقط منطقه خاورمیانه، بلکه جهان را تحت تأثیر خود قرار خواهد داد. متهم شدن پهپاد ایرانی به کشتن چهار سرباز ترک در شمال سوریه از سوی مقامات ترکیه از جمله نشانه هایی است که موجب افزایش نگرانی ها از برخورد احتمالی دو کشور شده است.

بهترین راه حل در حال حاضر مذاکره و گفت وگو میان دو کشور و برطرف شدن فضای بی اعتمادی میان آنها است. ادامه مذاکرات مقامات دو کشور در بالاترین سطح می تواند کمک بسیار زیادی به حل و فصل اختلافات منطقه ای دو طرف شود. به باور تحلیلگران سیاسی ایجاد یک کانال دیپلماتیک میان رجب طیب اردوغان و رهبرمعظم ایران و معرفی نمایندگانی به منظور ایجاد شرایط و زمینه لازم جهت گفت وگو میان سران دو کشور از جمله اقداماتی است که می تواند به جنگ نیابتی دو کشور در سوریه و عراق خاتمه دهد.

در صورت تحقق این گفت وگوها و حسن نیت طرفین، دولت های ترکیه و ایران باید اقدامات لازم برای اعتمادسازی را صورت دهند. آغاز همکاری های امنیتی و اطلاعاتی دو کشور در سوریه و عراق می تواند گام نخست در ایجاد یک فضای دوستانه تلقی شده که می تواند در نهایت منجر به کاهش چشمگیر درگیری ها در سوریه شده و آتش جنگ را خاموش کند.

آمریکا و ترکیه و از سوی دیگر ایران و روسیه همکاری های نظامی بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند و به باور تحلیلگران سیاسی باید در هر مرحله از نزدیکی تهران و آنکارا به یکدیگر ایفای نقش کنند. اگرچه این موضوع بارها از سوی روس ها مشاهده شده و مسکو تلاش دارد تا زمینه نزدیکی بیشتر ایران و ترکیه در حل مسئله سوریه را فراهم کند، واشنگتن تاکنون تلاش در این راستا صورت نداده و به نظر می رسد که تمایل چندانی به مستحکم تر شدن روابط ترکیه و ایران ندارد.

بالاگرفتن درگیری لفظی میان ترکیه و ایران در هفته های اخیر بیانگر ضرورت نزدیکی هرچه بیشتر طرفین به یکدیگر و آغاز گفت وگو میان دو همسایه و دو رقیب قدرتمند در منطقه خاورمیانه است. حجم گسترده مبادلات تجاری میان تهران و آنکارا و از سوی دیگر وابستگی آنکارا به واردات گاز از ایران و در نهایت روابط گسترده اتباع دو کشور در زمینه های تجاری و گردشگری از جمله دلایل مهمی است که ضرورت وجود صلح و آرامش میان ترکیه و ایران را نشان می دهد.