پیوستگی تاریخی ایران و ترکیه

ایران و ترکیه از شباهت های بسیار زیادی به یکدیگر برخوردارند. اگرچه این شباهت به صورت کامل نیست اما دو کشور به دلیل موقعیت جغرافیایی و بافت جمعیتی شان قادر به جدایی از یکدیگر نیستند.

ترک ها همواره با آغوش باز پذیرای فرهنگ و تمدن ایران بوده اند و حرکت ترکیه به سوی غرب نیز نتوانسته این نزدیکی فرهنگی را تحت تأثیر قرار دهد. از سوی دیگر ایران نیز پذیرای اقلیت بزرگی از ترک ها است و اسناد تاریخی حاکی از آن است که امپراتوری بزرگ پارس از قرن 16میلادی به این سو توسط خاندان های سلطنتی ترک نظیر سلسله صفوی و قاجار اداره می شده است.

به بیان دیگر درگیری های خاندان های صفوری و عثمانی در ترکیه در واقع رقابتی میان ترک ها برای تسلط بر منطقه خاورمیانه ارزیابی شده است که صفوی ها به نمایندگی از اسلام شیعه و عثمانی ها به نمایندگی از اسلام سنی سعی در گسترش هژمونی خود و توسعه قلمروشان را داشتند.

در دوران مدرن نیز روابط ایران و ترکیه از همان الگوی تاریخی خود پیروی کرده است، هردوکشور در یک بازه زمانی تلاش کردند تا ارزش های غربی را در جوامع خود نهادینه کنند اما به دلیل گرایشات مذهبی مردم خود از این مسیر فاصله گرفتند چرا که ارزش های مذهبی و فرهنگی مانع از تحقق اهداف زمامداران وقت این دو همسایه تاریخی در زمینه غربی سازی ایران و ترکیه شد.

شایان ذکر است که تلاش های یادشده در نهایت سبب بروز یک انقلاب اسلامی در ایران شد که مواضع ضد غربی آن در جهان مشهور است. از سوی دیگر ترک ها نیز پس از سال ها تلاش زمامداران لاییک این کشور برای غربی سازی آن و حرکت به سوی ارزش های اروپایی، دولتی اسلامگرا را برسرکار آوردند که همکاری آن با غرب صرفاً بر پایه منافع ملی ترکیه استوار شده است.

سایه جنگ عراق بر روابط تهران و آنکارا

حمله آمریکا به خاک عراق در سال 2003میلادی نقطه عطفی در تحرکات سیاسی ایران و ترکیه در منطقه خاورمیانه به شمار می رود. در مرحله نخست دو کشور با حمله به خاک عراق و اشغال آن توسط ایالات متحده مخالفت کردند چرا که نگران محدود شدن قدرت مانور خود در حوزه نفوذ سنتی شان بودند. در مرحله دوم نگرانی عمده ترکیه و ایران از تقویت ملی گرایی کردی در شمال عراق توسط آمریکا و برهم خوردن تعادل میان شیعیان و اهل سنت در منطقه بوده است.

به رغم مخالفت های ابتدایی آنکارا تصمیم گرفت تا در کنار واشنگتن ایستاده و اهداف منطقه ای خود را در عراق پیگیری کند

چرا که ترکیه به هیچ عنوان مایل نبود تا شاهد از هم گسیختگی عراق و تجزیه آن به مناطق جداگانه باشد. از سوی دیگر سرنگونی صدام حسین و تلاش آمریکا برای برقراری ثبات سیاسی در این کشور به معنای نیاز واشنگتن به کمک ایران بود موضوعی که در نهایت سبب شد تا رهبران شیعیان عراق که همگی متحد تهران بوده و روابط نزدیکی با ایرانی ها داشتند بر بغداد مسلط شده و نقش ایران در عراق پررنگ تر از گذشته شود. به بیان دیگر آنکارا عراق را از دست رفته می دید چرا که با حاکمیت اکثریت شیعه در این کشور، عملاً جایی برای تحرک و نفوذ سیاسی آنکارا باقی نمانده است.

ترکیه که شاهد افزایش نقش ایران در صحنه سیاسی، فرهنگی و اقتصادی عراق است، تلاش می کند تا همچنان روابط حسنه ای با مقامات اقلیم کردستان عراق داشته و دست کم نفوذ اقتصادی خود بر این منطقه را حفظ کنند.

این در شرایطی است که مقامات اقلیم کردستان عراق در سال های حکومت صدام حسین بر عراق به ایران تبعید شده و پس از سال ها زندگی در این کشور روابط بسیار نزدیکی با مقامات ایران داشتند، از سوی دیگر سرکوب مداوم کردها در ترکیه آنها را نسبت به مقاصد آنکارا از حضور در عراق بدبین ساخته است.

در چنین شرایطی است که رجب طیب اردوغان رئیس جمهور اسلامگرای ترکیه در تلاش است تا با حفظ نفوذ خود در سوریه و حمایت از برخی گروه های معارض سوری و همکاری با حامیان مالی این گروه ها سیطره تاریخی ترکیه بر شام را حفظ کرده و از نفوذ بیشتر ایران در این منطقه جلوگیری کند. درحالی که به نظر می رسد این تلاش ها و رفتارهای متناقض آنکارا درقبال مواضع تهران، روابط دوستانه و گسترده دو کشور را در معرض خطر قرارداده و صبر ایرانی ها از لفاظی مقامات ترکیه رو به پایان است.