راه نرفته تجارت با اوراسیا

شمارش معکوس برای اجرای توافق تجارت آزاد ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا (EAEU) در حالی آغاز شده است که فعالان اقتصادی بخش خصوصی، نگران فقدان زیرساخت های تجارت آزاد در کشورمان هستند. توافق تجارت آزاد ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، روز یکشنبه این هفته در جلسه علنی مجلس به تصویب رسید تا ایران تنها یک قدم با رویای تجارت آزاد با آسیای میانه، فاصله داشته باشد. هفته گذشته مجلس سنای قزاقستان به عنوان پنجمین کشور از کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، به قانونی شدن این توافقنامه، رأی مثبت داد و قبل از آن هم مجالس دیگر کشورهای اتحادیه اوراسیا (روسیه، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان) با رأی خود، اجرای این پیمان نامه منطقه ای را یک گام دیگر جلو برده بودند. این موافقت نامه که اولین و کامل ترین موافقت نامه تجاری ایران بوده و پس از حدود 9 سال مذاکره و با توجه به تجربه موفق اجرای موافقت نامه تجارت ترجیحی برای 500 قلم کالا میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تدوین شده است، در حالی به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است که اوایل آذرماه، کمیسیون اقتصادی مجلس نیز به آن رأی مثبت داده بود.

این موافقت نامه که با هدف تجارت آزاد و با تعرفه صفر حدود هزار قلم کالا نوشته شده است، شامل 11 فصل و یک ضمیمه مربوط به فهرست های کالایی دو طرف توافق است. ایران پیش از این، تجربه امضای موافقت نامه تجارت آزاد با سوریه را داشت که مفاد و ماهیت آن عملا با تجارت آزاد فاصله داشت. سایر توافقات ایران نیز موافقت نامه های ترجیحی با تعداد اقلام و عملکردی محدود بوده است. به همین دلیل بسیاری از فعالان اقتصادی، اجرایی شدن توافق تجارت آزاد با اوراسیا را تمرینی برای پیوستن اقتصاد ایران به پیمان نامه ها و سازمان های مهم اقتصادی دنیا، همانند عضویت در سازمان تجارت جهانی می دانند. با این وجود، به نظر می‎رسد که نگرانی فعالان اقتصادی بخش خصوصی در این زمینه چندان بیراه نیست و هنوز زیرساخت های تجارت آزاد در ایران فراهم نشده است.

کدام تعرفه های تجاری تغییر می کنند؟

پس از موافقت نامه های تجارت ترجیحی که ساده ترین نوع از همگرایی اقتصادی میان کشورها و مناطق جغرافیایی است، موافقت نامه های تجارت آزاد، از جمله پرطرفدارترین انواع همکاری های تجاری دوطرفه و چندطرفه در جهان است. بسیاری از کشورهای موفق در تجارت جهانی، روابط تجاری خود را از طریق موافقت نامه های تجارت آزاد، گسترش داده اند. استارت تجارت آزاد ایران با اوراسیا به سال های قبل برمی گردد. در خردادماه 1398 بود که «قانون موافقت نامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو» (البته به مدت پنج سال) به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. براساس تبصره ماده واحده قانون مذکور، «اجازه ادامه اعطای نرخ های تعرفه ترجیحی موضوع این موافقت نامه و نیز فهرست کالایی پیوست موافقت نامه مذکور، پس از گذشت پنج سال منوط به ارائه گزارش از طرف وزارت صنعت، معدن و تجارت و اخذ مجوز از طرف مجلس شورای اسلامی است» که این فرصت پنج ساله در نوزدهم خردادماه امسال به پایان رسید. سپس در نشست علنی روز یکشنبه دوم دی ماه، «لایحه موافقت نامه تجارت آزاد میان جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا» به تصویب نمایندگان مجلس رسید که براساس آن، برای کالاهای ایرانی در 795 کد تعرفه مشمول عدم تخفیف حقوق ورودی قید شده، اما 42 قلم با تعرفه ترجیحی تا حد معین قرار است صادر شود. ضمن اینکه 8 هزار قلم کد HS دیگر نیز به ایران امتیاز داده شده است. برای کالاهای ساخته شده در کشورهای اوراسیا نیز 819 کد مشمول عدم تخفیف حقوق ورودی شده، اما 21 قلم کالا با تعرفه ترجیحی تا حد معین اعلام شده و 8 هزار قلم کد HS دیگر نیز توسط ایران به این محصولات امتیاز داده شده است.

بدین ترتیب، ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) با تصویب قانون «موافقت نامه موقت تشکیل منطقه آزاد تجاری بین جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا و کشورهای عضو» تلاش کرده اند تا مناسبات تجاری خود را گسترش دهند. براساس آمارها، حجم تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا پس از انعقاد این موافقت نامه به طور قابل توجهی افزایش پیدا کرده، اما رشد صادرات به مراتب بیشتر از رشد واردات بوده است. حالا با توجه به کاهش 7 درصدی نرخ تعرفه ورود کالاهای ایرانی به کشورهای اوراسیا، مزیت رقابتی این محصولات بیشتر شده و امکانات بیشتری برای کالاهای «ساخت ایران» در این منطقه از جهان پیدا شده است. آخرین آمارهای رسمی نشان می دهد که میزان صادرات ایران به کشورهای اوراسیا از 796 میلیون دلار در سال 1398 با رشد 114 درصدی به یک میلیارد و 702 میلیون دلار در سال 1402 رسیده است.

فقط یک قدم تا تجارت آزاد با اوراسیا؟

توافق تجارت آزاد ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا در حالی به آخرین مراحل اجرایی خود نزدیک شده است که فعالان بخش خصوصی نگران تداوم موانع موجود در مسیر این همکاری از جمله قوانین پیش بینی ناپذیر اقتصادی هستند. توافق تجارت آزاد ایران با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، تنها یک قدم با اجرایی شدن فاصله دارد و پس از تصویب مجلس در انتظار طی مراحل قانونی و ابلاغ نهایی است. هفته گذشته مجلس سنای قزاقستان به عنوان پنجمین کشور از کشورهای عضو این اتحادیه به قانونی شدن این توافقنامه رأی مثبت داد. پیش از آن هم مجالس دیگر کشورهای اتحادیه اوراسیا (روسیه، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان) با رأی خود، اجرایی شدن این پیمان نامه منطقه ای را یک گام دیگر جلو برده بودند. این موافقت نامه که اولین و کامل ترین موافقت نامه تجاری ایران بوده و پس از حدود 9 سال مذاکره و با توجه به تجربه موفق اجرای موافقت نامه تجارت ترجیحی برای 500 قلم کالا میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تدوین شده است، در نشست علنی مجلس در روز یکشنبه دوم دی ماه با 223 رأی موافق نمایندگان به تصویب رسید.

این موافقت نامه که با هدف تجارت آزاد و با تعرفه صفر حدود هزار قلم کالا نوشته شده، شامل 11 فصل و یک ضمیمه مربوط به فهرست های کالایی دو طرف توافق است. ایران پیشتر تجربه امضای موافقت نامه تجارت آزاد با سوریه را داشت که ماهیت آن عملا با تجارت آزاد فاصله داشت. سایر توافقات ایران نیز موافقت نامه های ترجیحی با تعداد اقلام و عملکردی محدود بوده است. به همین دلیل بسیاری از کارشناسان، اجرای توافق تجارت آزاد با اوراسیا را تمرینی برای پیوستن ایران به اقتصاد جهان و عضویت در سازمان تجارت جهانی می دانند. فصول موافقت نامه تجارت آزاد با اوراسیا شامل مقدمه، تجارت کالا، چاره کارهای تجاری، اقدامات فنی، اقدامات بهداشتی، قواعد مبدأ، همکاری گمرکی، حل و فصل اختلافات، خرید دولتی، همکاری های بخشی (در حوزه های حمل ونقل، انرژی، صنایع خودرو، مناطق آزاد تجاری و بنگاه های کوچک و متوسط) و مقررات پایانی است و در ضمیمه آن کالاهایی که مشمول حذف تعرفه نمی شوند، مشخص شده اند. مطابق این موافقت نامه، علاوه بر تسهیل تجارت و رفع موانع غیرتعرفه ای، تعرفه ورودی حدود 87 درصد اقلام کالایی میان ایران و کشورهای اوراسیا حذف می شود. تجارت آزاد با کشورهای اوراسیا طی پنج سال گذشته به یکی از مهمترین اهداف اقتصادی کشور در بخش تجارت خارجی بدل شده است. این سیاست به واسطه اعمال دوباره تحریم های اقتصادی علیه ایران از سال 1397 با قوت بیشتری دنبال شده و نتایج امیدبخشی نیز داشته است.

هنوز زیرساخت تجارت آزاد فراهم نیست

اجرایی شدن توافق تجارت آزاد ایران با اوراسیا، اگرچه فعالان اقتصادی بخش خصوصی را به رونق تجارت خارجی امیدوار کرده اما آنها با وجود تداوم سیاست های فعلی، نسبت به استفاده ایران از این فرصت تاریخی، بیمناک هستند. در همین زمینه، «کاظم شیردل»، رئیس اتاق مشترک ایران و قرقیزستان، بر فراهم کردن زیرساخت های تجارت با اوراسیا از سوی دولت، تاکید کرد و گفت: «بخش خصوصی در این مسیر باید به فکر ایجاد کنسرسیوم های صادراتی متشکل از چند شرکت کوچک و متوسط باشد. اتاق ایران از الان و پیش از اجرایی شدن تجارت آزاد با اوراسیا باید شبکه منسجمی از تشکل های مختلف ایجاد کند تا در مواجهه با سفارش های حجم بالا از سوی کشورهای اوراسیا، توان پاسخگویی در مدت زمان کوتاه داشته باشد.» همچنین «روشنعلی یکتا»، نایب رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه نیز در تأکید مشابهی گفته است: «ظرفیت تجارت با اوراسیا زمانی محقق خواهد شد که شرکت های کوچک و متوسط را وارد این مسیر کنیم و اتاق ایران باید مسیر ورود این شرکت ها به بازار اوراسیا را هموار کند.» او با اشاره به نبود سیستم داوری های حقوقی برای حمایت از تجار ایرانی، خواستار فعال تر شدن مرکز داوری اتاق شده و گفته است: «ما به دلیل تحریم ها در ناامن ترین دوران تجارت خود به سر می بریم. تجار به حمایت حقوقی نیاز دارند اما مرکز داوری اتاق از این موضوع غفلت کرده است. مرکز داوری ما باید برای امضای پروتکل های حقوقی با اوراسیا پیش قدم شود.»

همچنین «امیر عابدی»، رئیس اتاق مشترک ایران و قزاقستان بر رفع نااطمینانی اقتصادی برای استفاده از مزیت های تجارت آزاد با اوراسیا تأکید کرد و گفت: «تا زمانی که سیاست ها در کشور ما به سمت ثبات و چشم انداز روشن از آینده اقتصادی به نفع معیشت مردم و فعالان اقتصادی نرود، نمی توانیم از این تجارت آزاد به خوبی استفاده کنیم. توان تولید رقابتی ما به دلیل ناترازی هر روز کاهش پیدا می کند و تولیدکننده درگیر موانعی خارج از اراده خودش است.» «هادی تیزهوش تابان»، رئیس اتاق مشترک ایران و روسیه هم در موضعی مشابه، گفت: «پیش بینی ناپذیری قوانین اقتصادی، فرسودگی و نقص ناوگان حمل ونقل دریایی، جاده ای و ریلی و چندنرخی بودن ارز، فرصت تجارت آزاد با اوراسیا را از ما خواهد گرفت. اگر مسیر تجارت با اوراسیا هموار شود، بخش خصوصی آماده است که صادرات به اوراسیا را متحول کند.»

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com