سرعت استهلاک در اقتصاد ایران

ویرانی این روزهای ورزشگاه آزادی شاید بهترین مثال استهلاک در اقتصاد ایران باشد. در بازی پرسپولیس تهران-النصر عربستان که 10 روز قبل برگزار شد، کیفیت بد چمن و سکوهای زشت سیمانی خالی از تماشاگر ورزشگاه آزادی، حسابی توی ذوق زد و جدا از آنکه حاشیه دیگری به حواشی سفر رونالدو به ایران افزود، موجب به سخره گرفتن ورزشگاه آزادی از سوی کاروان النصر شد. ویرانی ورزشگاه آزادی و به طور کلی، فرسودگی زیرساخت های کشور را می توان در دل آمارهای استهلاک سرمایه دید؛ به طوری که برای سومین سال متوالی و براساس قیمت های ثابت 1395 بانك مركزی، استهلاك سرمایه با رقم سرمایه گذاری جدید در سال 1400 برابر شده است؛ یعنی کم شدن سرعت رشد سرمایه گذاری موجب شده تا استهلاك سرمایه گذاری های قبلی با سرمایه گذاری های جدید برابر شود و شكاف بین این دو رقم به حداقل برسد. ادامه این روند فعلی، مخاطره آمیز است و می تواند به پیشی گرفتن استهلاك از سرمایه گذاری جدید بینجامد.

در ادبیات اقتصادی، تشكیل سرمایه ثابت به هر نوع دارایی فیزیكی واقعی گفته می شود كه در تولید یك محصول مورد استفاده قرار گرفته، اما در فرآیند تولید استفاده نشده است؛ نظیر وسایل نقلیه، تجهیزات، ساختمان، كارخانه و... طبق آمارها، نسبت مصرف سرمایه (استهلاك) به موجودی سرمایه در یک دهه گذشته روند صعودی داشته و به طور میانگین در 10 سال اخیر، رقمی حدود 4.5 درصد از ارزش موجودی سرمایه ثابت در اقتصاد ایران مستهلك شده است. بنابراین باید هر سال به میزانی تشكیل سرمایه جدید انجام شود تا نه تنها استهلاك دارایی های موجود جبران شود، بلكه ظرفیت جدیدی برای افزایش تولید ناخالص داخلی نیز ایجاد شود. براساس آمارهای بانک مرکزی، عمر مفید ساختمان در ایران بین ۴۰ تا۸۰ سال و ماشین آلات بین ۱۵ تا ۲۴ سال است. بنابراین می توان گفت که عمر مفید اکثر ماشین آلات و تجهیزات در حال تمام شدن است.

سبقت استهلاک از سرمایه گذاری

زنگ های خطر به صدا درآمده و اقتصاددانان نگران سبقت استهلاک از تشکیل سرمایه هستند. در ادبیات اقتصادی، تشكیل سرمایه ثابت به هر نوع دارایی فیزیكی واقعی گفته می شود كه در تولید یك محصول مورد استفاده قرار گرفته ولی در فرآیند تولید استفاده نشده است. سرمایه های ثابت در دارایی های ثابت (مانند زمین، ساختمان ها، وسایل نقلیه، كارخانه و تجهیزات) در بیش از یك دوره زمانی یك ساله یا چند ساله سرمایه گذاری می شوند. در واقع، استهلاک سرمایه ثابت همان عمر مفید سرمایه های ثابت از جمله ساختمان و ماشین آلات را نشان می دهد و از تحولات آن می توان دریافت که رشد اقتصادی در سال های بعد چگونه خواهد بود. اگر تشكیل سرمایه روند رو به رشدی نداشته باشد، بدیهی است که رشد اقتصادی در سال های بعد مطلوب نخواهد بود. این شاخص نشان می دهد كه صاحبان سرمایه چقدر پول خود را برای راه اندازی یك كسب وكار ثابت به كار انداخته اند؛ مثلا كارآفرینانی كه یك كارگاه كوچك را راه اندازی کرده اند یا بخش خصوصی كه دست به پروژه ای بزرگ زده و سرمایه زیادی را برای خرید ماشین آلات و ادوات به كار گرفته است.

متاسفانه شاخص تشکیل سرمایه در سال های گذشته، وضعیت خوبی نداشته و روند عمومی سرمایه گذاری واقعی در حوزه ماشین آلات و ساختمان بین سال های 1390 تا 1401 نزولی بوده است؛ به طوری كه سرمایه گذاری در حوزه ساختمان از 256 هزار میلیارد تومان در سال 1390 به حدود 152 هزار میلیارد تومان در سال 1401 و سرمایه گذاری در حوزه ماشین آلات از 260 هزار میلیارد تومان در سال 1390 به حدود 115 هزار میلیارد تومان در سال 1401 كاهش یافته است. نكته جالب اینكه شدت تضعیف سرمایه گذاری در حوزه ماشین آلات در یك دهه گذشته، بیش از تضعیف سرمایه گذاری در حوزه ساختمان بوده است. در سال 1398 و با خروج آمریكا از برجام، كمترین میزان سرمایه گذاری واقعی در حوزه ماشین آلات و ساختمان به ثبت رسید و هرچند بخش اندکی از آن در سال های بعد جبران شد، اما همچنان فاصله زیادی بین این ارقام با سطوح سرمایه گذاری در سال 1390 وجود دارد. میانگین نرخ رشد سالانه سرمایه گذاری در دهه 90 در حوزه ماشین آلات منفی 7.1 درصد و در حوزه ساختمان منفی 4.6 درصد بوده است.

شیب نزولی سرمایه گذاری واقعی

رشد منفی سرمایه گذاری در سال های گذشته باعث شده تا استهلاك سرمایه گذاری های قبلی با سرمایه گذاری های جدید برابر شود و برای سومین سال متوالی و براساس قیمت های ثابت سال 1395، استهلاك سرمایه با رقم سرمایه گذاری جدید در سال 1400 به حدقل برسد. کاهش تشکیل سرمایه و افزایش استهلاک نشان دهنده وضعیت نابسامان سرمایه در ایران است که اثر منفی خود را بر رشد اقتصادی در این سال ها گذاشته است. داده های آماری معاونت بررسی های اقتصادی اتاق تهران در گزارش «نگاهی بر وضعیت سرمایه گذاری در ایران»، وضعیت سرمایه گذاری/ استهلاک را به روشنی نشان می دهد. به عنوان نمونه، سرمایه گذاری صورت گرفته توسط بخش خصوصی در سال های 1390 تا 1401 با نوسانات و روند كاهشی همراه بوده است. آمارها به ویژه گویای تضعیف به مراتب شدیدتر سرمایه گذاری مولد بخش خصوصی در حوزه ماشین آلات است؛ به طوری که كمترین رقم سرمایه گذاری ماشین آلات از سوی بخش خصوصی در سال 1398 و به میزان 81 هزار میلیارد تومان به ثبت رسید. میانگین نرخ رشد سالانه سرمایه گذاری واقعی بخش خصوصی در این بازه زمانی، منفی 5.3 درصد است. كمترین رقم سرمایه گذاری بخش خصوصی در ساختمان مربوط به سال 1397 و حدود 109.2 هزارمیلیارد تومان بوده كه اگرچه طی سه سال 1399 تا 1401 این رقم بهبود یافته ولی همچنان كمتر از رقم 168.5 هزارمیلیارد تومان سال 1390 است.

در یک دهه گذشته فقط در چهار سال 1393، 1399، 1400 و 1401، رشد کل سرمایه گذاری در اقتصاد ایران، مثبت و به ترتیب برابر با 7.1 درصد، 3.2 درصد، 0.01 درصد و 6.7 درصد بوده است. در نیمی از این بازه زمانی، رشد سرمایه گذاری در ماشین آلات، مثبت و فقط طی سه سال رشد سرمایه گذاری ساختمان، مثبت است. میانگین نرخ رشد سالانه سرمایه گذاری در حوزه ماشین آلات در بازه زمانی مذکور، منفی 7.1 درصد و در حوزه ساختمان نیز منفی 4.6 درصد است. البته در سال گذشته، رشد سرمایه گذاری در حوزه ماشین آلات به دلیل افزایش تولید کالای سرمایه ای در این حوزه و همچنین افزایش واردات این گروه کالایی، رشد مثبت و بالای 15.4 درصدی داشت. رشد سرمایه گذاری ساختمان نیز در این سال 1.2 درصد بوده است.

سد راه سرمایه گذاری مولد

برخلاف رشد منفی سرمایه گذاری در حوزه ساختمان و ماشین آلات که اصطلاحا بدان سرمایه گذاری مولد گفته می شود، سهم سرمایه گذاری غیرمولد در این سال ها افزایش داشته است. طبق آمارهای بانک مرکزی، سهم تحصیل دارایی های تولید نشده غیرمالی و اشیای قیمتی از تشکیل سرمایه ناخالص در یک دهه اخیر صعودی بوده است؛ یعنی شهروندان ایرانی ترجیح داده اند به جای سرمایه گذاری در بخش تولیدی، سرمایه خود را به سمت خرید زمین و کالاهای تجملاتی ببرند که غیرمولد بوده و به رشد اقتصادی کمکی نمی کند. در متون اقتصادی، تله فقر زمانی ایجاد می شود که کاهش سرمایه، رشد اقتصادی را تحت تاثیر قرار دهد و یک نظام اقتصادی برای رهایی از فقر به سرمایه قابل توجهی نیاز داشته باشد.

نکته مهم دیگر این است که میانگین رشد سرمایه گذاری در دهه 80 مثبت بوده، اما در دهه 90 روند منفی به خود گرفته است. از جمله دلایل این اتفاق، رشد اقتصادی منفی و کاهش نرخ پس انداز در یک دهه گذشته است که باعث کاهش منابع در دسترس داخلی برای سرمایه گذاری شده است. همچنین به واسطه تحریم های آمریکا، دسترسی به منابع خارجی محدود شده که دلیل بعدی کاهش تشکیل سرمایه در این سال هاست. هرچند سرمایه خارجی تنها پس از امضای برجام و بین سال های 1395 تا 1396 به اوج رسید، اما با خروج آمریکا از برجام مجددا سرمایه گذاری خارجی در اقتصاد ایران آب رفت. براساس آمارهای آنکتاد، جریان ورودی سرمایه گذاری مستقیم خارجی ایران طی 10 سال اخیر، روندی با شیب ملایم را سپری کرده و در سال 2022 به رقم 1.5 میلیارد دلار رسیده است. ایران در سال 2021 بالغ بر 1.4 میلیارد دلار سرمایه گذاری مستقیم خارجی جذب کرده بود که بدین ترتیب میزان جذب سرمایه گذاری مستقیم خارجی ایران در سال 2022 نسبت به سال قبل حدود 5.3 درصد معادل 75 میلیون دلار افزایش داشته است. ایران در میان کشورهای جهان نیز از حیث میزان جذب سرمایه گذاری خارجی در سال 2022 در رتبه 79 قرار داشته است.

غفلت تاریخی از توسعه ایران

وضعیت این روزهای ورزشگاه آزادی، آخرین زنگ هشدار تخریب سرزمینی ایران است. از تنش آبی و فرونشست زمین در بسیاری از پهنه ایران گرفته تا زیرساخت های مستهلک حمل ونقل عمومی و خودروهای اسقاطی كه بخش بزرگی از وسایل نقلیه كشور را تشكیل می دهند و ضربه شدیدی به محیط زیست ایران وارد می کنند، به نظر می رسد بخش های بزرگی از اقتصاد ایران با استهلاك و فرسودگی مواجه هستند و ادامه این روند می تواند به سبقت استهلاک از تشکیل سرمایه بینجامد. هرچند وضعیت فرسودگی زیرساخت های كشور در حوزه اقتصاد كلان جای می گیرد، اما پایین آمدن سطح سرمایه گذاری و سبقت استهلاک از تشکیل سرمایه در بلندمدت، تاثیر شدیدی بر اقتصاد معیشتی مردم خواهد گذاشت و به تله فقر منجر می شود. حال این وضعیت اسفناک را بگذارید کنار دورخیز بلندی که کشورهای منطقه به سمت توسعه برداشته اند؛ از یکسو عربستان برمبنای چشم انداز 2030 پیش می رود و سرمایه گذاری هنگفتی در حوزه ورزش، تکنولوژی، اقتصاد و... انجام داده است. از سوی دیگر حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز از مجموعه ای از اصلاحات در قانون اساسی رونمایی کرده که قرار است این کشور را متناسب با اهداف 100 سال آینده به توسعه همه جانبه برساند. جاماندگی ایران از قطار توسعه و عقب ماندن از رقبای منطقه ای و جهانی در حالی است که ایران جلوتر از همه این کشورها (دوره مشروطه) استارت توسعه را زده و حالا دچار غفلت تاریخی از توسعه شده است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com