غیبت مدل توسعه ایرانی

برنامه ششم توسعه را می‎توان آینه تمام نمایی از وضعیت برنامه ریزی و سیاستگذاری در اقتصاد ایران دانست. رشد سالانه 8 درصدی در سایه سرمایه گذاری سالانه 800 هزار میلیارد تومانی، در کنار ایجاد سالانه 780 هزار شغل و رساندن نرخ بیکاری به 8.5 درصد و تورم سالانه 7.9 درصد از جمله اعداد و ارقام برنامه ششم توسعه است؛ برنامه ای که برای یک سال دیگر تمدید شد و البته برای دوره چهار ساله 1396 تا 1400 و در هوای پسابرجام و به امید رسیدن به رشد و رونق اقتصادی و ورود سرمایه گذار خارجی تدوین شد، اما خروج آمریکا از برجام در سال 1397 و آغاز دور جدیدی از تحریم های سختگیرانه علیه اقتصاد ایران باعث شد تا فضای برنامه ششم توسعه عملا با اقتصاد تحریمی امروز ایران هیچ نسبتی نداشته باشد.

نگاهی انتقادی به برنامه ریزی توسعه در چند دهه گذشته نشان می دهد که توسعه به امری ناممکن و دست نیافتنی در تاریخ معاصر ایران بدل شده است. با وجود چندین و چند برنامه توسعه در قبل و بعد از انقلاب اما در حال حاضر تمامی شاخص های توسعه به هیچ وجه وضعیت خوب و مطلوبی ندارند؛ به طوری که اقتصاد ایران در سایه تداوم تحریم ها همچنان به روند کوچک شدن خود ادامه می دهد و صندوق بین المللی پول رشد اقتصادی 2 درصد را برای سال 1402 پیش بینی کرده است، سطح تورم همچنان بالای 40 درصد است و جالب آنکه شاخص تورم ماهانه نیز در سال گذشته دورقمی شدن را تجربه کرد، سرمایه گذاری خارجی در حال آب رفتن است، رشد فزاینده نقدینگی در سایه کسری بودجه دولت کماکان ادامه دارد و... اگرچه توسعه یافتگی، آرمان و رویای همه جوامع در طول تاریخ بوده و هر کدام از کشورها سبک و سیاق متفاوتی را برای رسیدن به توسعه دنبال کرده اند، اما سهم ایران در این میان، تنها انقطاع و شکست بوده است. چرا توسعه ایرانی ممکن و میسر نمی شود؟

الگوی توسعه، دانش توسعه است

بحث برنامه ریزی توسعه که پیش می آید، «کمال اطهاری» از اولین نام هایی است که مطرح می شود. این پژوهشگر اقتصاد سیاسی سال هاست که از حلقه مفقوده توسعه ایرانی سخن می گوید و معتقد است که دولت ها در ایران عمدتا «دولتِ بنا» هستند تا «دولتِ توسعه گرا» و بیشتر برای خود پروژه تعریف می کنند تا برنامه. با وجود اینکه بارها در این سال ها درباره این سوال که «چرا سیکل توسعه نیافتگی ایران مدام تکرار می شود؟» صحبت و مطالعه شده است، اما این سیکل تاریخی همچنان تکرار می شود. به نظر می رسد دور باطل توسعه نیافتگی در ایران عمدتا به دلیل نبود الگوی توسعه ای است که باعث نهادسازی ناقص و از هم گسیخته شده و از آنجا که جامعه ایران به تعبیر «محمدعلی همایون کاتوزیان»، عمدتا «جامعه کوتاه مدت» است، این تجربه تاریخی به نسل های بعد منتقل نمی شود.

ایران همچون اغلب جوامع انسانی در مسیر رسیدن به توسعه دچار شکست شده و شاید برخلاف بسیاری از کشورها، ریشه های عمده این عقب ماندگی به تاریخ می رسد. مثلا برهه زمانی 1320 تا 1357، نقطه عطفی در تاریخ معاصر و یک فرصت طلایی برای حرکت به سمت رشد و توسعه اقتصادی پایدار بود. در این سال ها، شاخص رشد اقتصادی ایران در کمتر از دو دهه 389 درصد افزایش یافت و تولید ناخالص ملی براساس قیمت های ثابت سال 1947 میلادی، از 4.10 میلیارد دلار در سال 1960 به 51 میلیارد دلار در سال 1977 ارتقا یافت. با این حال، رشد اقتصادی کوتاه مدتی که در سایه درآمدهای سرشار نفتی و کمک های خارجی فراهم شده بود، به نفع توسعه اقتصادی طولانی مدت به کار گرفته نشد و ایران نتوانست در این بزنگاه تاریخی به توسعه دست یابد. همین امر باعث شده تا اندیشمندان در قالب نظریات گوناگون به دلایل شکست ایران در فرآیند توسعه اقتصادی و دلایل عمده این دور باطل توسعه نیافتگی بپردازند. «کمال اطهاری» در این باره می گوید: «الگوی توسعه ابتدا دانش توسعه است. «جرالد میرر»، اقتصاددان توسعه می گوید کمیاب ‏ترین عامل توسعه دانش است و واقعیت این است که هرچه می گذرد این عامل کمیاب در حوزه سیاسی ما کمیاب ‏تر می شود. مشکل برنامه عمرانی زمان شاه این بود که یکسری فعالیت ‏های بزرگ انجام شد و مبانی قطب‏ های صنعتی را در اراک، تبریز و اهواز شکل داد، اما این صنایع با صنایع متوسط و کوچک رابطه برقرار نکرد. باید قبل از ساخت هر صنعتی به مسئله آمایش سرزمین توجه می شد، اما وضعیت چنین نبود.»

از دولت بنا تا دولت توسعه گرا

این پژوهشگر اقتصاد توسعه به غیبت الگوی توسعه اشاره می کند و می افزاید: «الگوی کامل برنامه ریزی توسعه در ایران انجام نشده و دانش مفقود شده است. الگوی توسعه کامل، توسعه پایدار است؛ یعنی شما باید محیط زیست را دریابید، مشارکت، رفاه و عدالت را باید داشته باشید و رشد اقتصادی را با اینها توأم کنید. پیکربندی اینها مهم است. اصول آن در کشورهای مختلف به خصوص در کشورهای با شرایط تاریخی مشخص و هم تراز است، اما پیکربندی و ترکیب آن فرق می کند. الگوی توسعه این پیکربندی را سامان می دهد و خلاقیت در اینجاست.»او در گفت‎وگو با «آینده‎نگر»، دولت در ایران را «دولتِ بنا» می داند و با اشاره به جایگزینی پروژه به جای برنامه ادامه می دهد: «الگوی توسعه شبیه مدل یک ماشین می ‏ماند؛ باید همه اجزا با هم ارتباط داشته باشند و یک سیستم را تشکیل دهند، اما پروژه یعنی اینکه شما یکسری قطعات را برای ماشین تولید می‏ کنید، بدون آنکه مدل داشته باشید و حتی ندانید که این قطعات در کجا استفاده خواهد شد. الگو یعنی تمام این کارها براساس یک مدل صورت بگیرد. در ایران به مرور تمام اینها از بین رفته است. چند تا پروژه اجرا می شود، مثلا سد ساخته می شود، اما اینها بنایی است، پروژه‏ هایی است که سر و ته ندارد و به هیچ الگوی توسعه ای وابسته نیست. من معتقدم دولت در ایران «دولتِ بنا» است. مثلا در خوزستان، پروژه‏ های بزرگ  از همه جا بیشتر است، اما خیلی از شهرک های صنعتی مدت ‏هاست که تعطیل است و این مربوط به قبل از شیوع کرونا و تحریم هاست، چرا؟ به این دلیل که شما نمی ‏توانید هیچ صنعتی را بدون آنکه صادرات داشته باشد، زنده نگه دارید. این نکته را «مارکس» به طبقه کارگر فرانسه در قرن نوزدهم می ‏گفت، اینکه پیش از جهانی شدن، تولید صنعتی باید صادر شود. فرقی هم نمی کند دولت چپ باشد یا راست؛ تولید باید صادر شود. توسعه یک امر وابسته به مسیر است. تفکر برنامه ریزی و تفکر مهندسی، تفکر اجتماعی و اقتصادی با هم بر توسعه حاکم است، اما متأسفانه اصلا الگوی توسعه در کشور وجود ندارد، برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی وجود ندارد. شاید بپرسید چرا؟ برای اینکه پیکربندی این برنامه ریزی خیلی مهم است. این پیکربندی در اروپا به  صورت آزمون و خطا 300 سال طول کشید. همدیگر را کشتند، چند تا جنگ کردند، کارشان به جنگ جهانی کشید و بالاخره فهمیدند که برای توسعه چه کار باید کنند.»

فرصت سوخته توسعه اقتصادی

«محسن رنانی» استاد اقتصاد دانشگاه اصفهان نیز در پژوهشی با عنوان «نهادها و رشد اقتصادی؛ تحلیلی بنیادین از موانع نهادی تداوم رشد اقتصادی ایران در عصر پهلوی دوم» به ریشه های شکست توسعه در این بازه زمانی پرداخته و می نویسد: یکی از الگوهای نظری برای فهم ریشه های تاریخی توسعه نیافتگی، نظریه نهادگرایان جدید درباره  بهبود کیفیت نهادی است که بر سرچشمه های بنیادین رشد اقتصادی تاکید دارد. براساس این نظریه، جوامع دارای نهادهای فراگیر با ایجاد فرآیند تخریب خلاق و توزیع رانت مولد با حرکت به سوی چرخه های تکاملی، رشد و توسعه اقتصادی پایدار را تجربه خواهند کرد، اما جوامع دارای نهادهای بهره کش به دلیل سیطره مناسبات رانتی با حرکت به سوی چرخه های شوم در بلندمدت دچار عقب افتادگی می شوند. در زمان پهلوی دوم، ایران با وجود تجربه کوتاه مدت از رشد اقتصادی به جای حرکت به سوی چرخه های تکاملی به سوی چرخه های شوم حرکت کرد.

یافته های این مطالعه نشان می دهد، با وجود تجربه رشد اقتصادی کوتاه مدتی که در سایه نهادهای بهره کش میسر شد، به دلیل عواملی نظیر نزاع بر سر قدرت، سیطره روابط شخصی بر امور، توزیع نامولد رانت و... فرآیند تخریب خلاق در بازار سیاسی و اقتصادی شکل نگرفت تا با وجود وفور منابع درآمدی و کمک های خارجی، ایران نتواند به رشد و توسعه اقتصادی خود ادامه دهد. همچنین با وجود شکل گیری سازمان ها و نهادهای مستقلی نظیر سازمان برنامه، دخالت بی ضابطه اطرافیان شاه در امور نهادها، از اثربخشی این سازمان ها در اقتصاد کم کرد. 

سازمان برنامه که در آغاز با مدیریت «ابوالحسن ابتهاج»، نقش مستقلی در اقتصاد داشت، به دلیل تعارض در اهداف و مدیریت مدنظر شاه نتوانست به کار خود ادامه دهد و پس از بنیانگذار خود، مسیر دیگری را پیمود. این تعارض به استعفای بنیانگذار سازمان و کاهش اثربخشی این سازمان بر توسعه اقتصادی منجر شد. نگاه «ابتهاج» نسبت به برنامه ریزی غیرسوسیالیستی، اما نگاه شاه شبه سوسیالیستی بود. «ابتهاج» باور داشت برای شکستن چرخه شوم فقر و رکود، درجه ای از برنامه ریزی ملی برای افزایش سرمایه گذاری ضروری است و وظیفه دولت برنامه ریزی است، اما شاه باور داشت که دولت و سرمایه داری دولتی در بسیاری زمینه ها، کلید رشد اقتصادی است.

ارتباط با نویسنده: IvanKaramazof@yahoo.com