«فرصت امروز» بازار تولید مرکبات را بررسی می کند / کمبود واحد های فرآوری؛ معضل مرکبات ایران

کشت اقتصادی مرکبات در ایران از 300سال پیش در شمال کشور آغاز شد و سپس در سایر مناطق از جمله استان های جنوبی هم کشت این محصولات رو به فزونی نهاد. ایران با تولید تقریبی 4میلیون تن مرکبات (تقریبا نیمی از آمار تولید متعلق به پرتقال است) با سطح تقریبی 291هزار هکتار (حدود 4درصد سطح زیر کشت مرکبات دنیا) و متوسط عملکرد 15تن در هکتار جزو هفت کشور عمده تولیدکننده این محصول در دنیا به شمار می رود.

از این میزان 82/8درصد آن زیر کشت درختان بارور و 17/2درصد باقیمانده نهال است. از حدود 241هزار هکتار سطح بارور درختان مرکبات کشور 85/3درصد آن آبی و 14/7درصد باقیمانده به صورت دیم در استان های شمالی کشور کشت و کار صورت می گیرد.

در این میان استان مازندران (با تولید 1/5 تا 1/7میلیون تن در سال، برخی سال ها تا دو برابر این میزان) بیشترین سهم در تولید مرکبات را داراست و پس از آن استان های گلستان، گیلان، فارس، کرمان و هرمزگان از دیگر تولید کنندگان مهم مرکبات کشور  هستند.

در ایران مرکبات در سه ناحیه کشت  و  پرورش داده می شوند؛ ناحیه شمال ایران از آستارا تا گرگان که گونه های مختلفی از مرکبات کشت می شود. محدودیت های اقلیمی (سرما و خشکی) موجب شده تا بیشتر تراکم باغ های مرکبات در نواحی چابکسر تا بهشهر متمرکز باشند، ناحیه مرکزی شامل شهرهای قرار گرفته در مرکز ایران شامل استان های فارس، کرمان، منطقه جیرفت و بم که روزهای آفتابی به همراه رطوبت نسبی پایین تری هستند.

بارندگی این نواحی پایین بوده، بنابراین در تابستان به چندین نوبت آبیاری نیاز است تا عملکرد و کیفیت مناسب محصولات حفظ شود و ناحیه سوم یعنی نواحی ساحلی جنوب (بندرعباس و سواحل دریای عمان)، این نواحی عاری از یخبندان، با رطوبت نسبی بالا و گرمای زیاد در تابستان است. در این ناحیه لیموی خارکی به حداکثر کیفیت خود می رسد.

گرینیگ و جادوی جادوگر

دو بیماری جاروی جادوگر و گرینیگ یا لکه سبز مرکبات در حال حاضر درکنار خشکسالی از تهدیدات منقرض کننده در سطح ملی برای صنعت مرکبات کاری ایران مطرح  هستند. بیماری لکه سبز مرکبات یکی از بیماری های مهم مرکبات به ویژه لیمو، پرتقال و نارنگی در آسیا و جنوب آفریقا و یکی از عوامل مهم محدودکننده کشت مرکبات در این مناطق است.

خسارت این بیماری عمدتا به صورت سرخشکیدگی و زوال، کاهش شدید محصول و مرگ درختان میزبان است. این بیماری از کشورهای پاکستان، عربستان سعودی، یمن، ژاپن، سریلانکا و موریتانی و اخیراً آمریکا گزارش شده است. عامل بیماری یک باکتری گِرم منفی سخت کِشت است. عامل بیماری لکه سبز دارای دو فرم آسیایی و آفریقایی و محدود به آوندهای آبکش درخت میزبان است.

مهم ترین بیماری تهدیدکننده برای پرورش دهندگان لیمو ترش در منطقه خاورمیانه بیماری جاروی جادوگر است. عامل ایجاد آن فیتوپلاسما (یك پروكاریوت فاقد دیواره سلولی) است. این بیماری نخستین بار در اواخر دهه 70میلادی و اوایل دهه 80 میلادی در کشور عمان و سپس در امارات متحده عربی گزارش شد.

این بیماری از سال 90میلادی به این سو سبب نابودی بیش از نیم میلیون اصله درخت لیموترش، نیمی از باغ های پرورش لیموترش و 75 تا 95درصد کل تولید عمان شده است. این بیماری سپس به قسمت های دیگر در این منطقه آسیا گسترش یافت از جمله عربستان سعودی، هندوستان و ایران. پیوندک آلوده از مهم ترین دلایل ایجاد آلودگی و انتقال این بیماری است.

براساس آمار جهاد کشاورزی کرمان، در سال ۱۳۷۷ شمار درختان آلوده استان کرمان به بیماری جاروی جادوگر تنها ۵۱ اصله بود، این رقم در سال ۱۳۸۰ به ۲هزار و ۴۳۸اصله، در سال ۱۳۸۲ به ۱۳هزار و ۶۵۸ اصله، در سال ۱۳۸۴ به ۱۱۷هزار و ۲۲۲ و در سال ۸۵ به ۱۶۰هزار اصله رسیده است و درختان آلوده برای مقابله با بیماری امحا شده اند و آمار دقیقی در خصوص میزان خسارت در ۱۰سال اخیر در دست نیست.

ظرفیت بالا اما چالش ها بی شمار

حسین امین، عضو هیأت علمی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی داراب و از تولیدکنندگان با تجربه در این منطقه مهم مرکبات کاری ایران است.

وی درباره صنعت پرورش مرکبات کشور به «فرصت امروز» می گوید: ایران از پتانسیل بالا و قابل قبولی از دیدگاه امکان کشت و کار این گونه های مهم باغبانی برخوردار است.

از سال 1309 تاکنون بیش از150رقم پرتقال، نارنگی، لیمو شیرین، گریپ فروت، بادرنگ، لیموترش و دورگه های آنها به کشور وارد شده كه پس از انجام آزمایش های مقدماتی و مقایسه ارقام در ایستگاه های پژوهشی، رقم های مناسب برای نقاط گوناگون انتخاب و معرفی می شوند.

براساس آمار در حال حاضر به ازای هر ایرانی سالانه حدود 40کیلوگرم انواع مرکبات (پرتقال، نارنگی، لیموشیرین، لیموترش و گریپ فروت) تولید می شود و میانگین سرانه جهانی تولید مركبات برای هر نفر 10كیلوگرم است؛ بنابراین میزان تولید مركبات در ایران تقریباً چهار برابر سرانه تولید این محصول در جهان است. آمارهایی از این دست نشانگر ظرفیت بالای کشور در این زمینه است.

این پژوهشگر علوم کشاورزی ادامه  می دهد: با وجود این، مشکلاتی هم سد راه صنعت مرکبات ایران است، این معضلات سال ها است که وجود دارند و شاید بتوان گفت مزمن شده اند. یکی از مهم ترین آنها عدم وجود باغ های مادری برای تهیه نهال یا پیوندک های شناسنامه دار و ضمانت شده است که خود سبب بروز مشکلات دیگری مانند گسترش آلودگی ها و انواع بیماری ها شده و در نهایت سبب کاهش معنادار عملکرد می شود.

انتخاب پایه و پیوندک مناسب هر منطقه و عاری بودن از بیماری های ویروسی، شبه ویروسی و مایکوپلاسمایی در پرورش و تولید بهینه این محصول نقش بسیار مهمی را بازی می کند، زیرا وجود بیش از 30بیماری ویروسی و 70بیماری فیزیولوژیکی، قارچی و ژنتیکی در مرکبات که به وسیله حشرات، پیوندک و وسایل مکانیکی آلوده منتقل و منتشر می شوند موجبات مرگ درختان و کاهش چشمگیر محصول را فراهم می کنند.

این متخصص مرکبات عملکرد متوسط باغ های ایرانی را با مقیاس جهانی مقایسه می کند و می افزاید: از هر هکتار باغ مرکبات باید بتوان حدود 30 یا حتی 40تن محصول برداشت کرد، این در حالی است که در بهترین وضعیت متوسط تولید ما حدود 15 و در شرایط عادی بین 10 تا 12تن محصول در هکتار است. با مدیریت دقیق امکان افزایش عملکرد در واحد سطح وجود دارد.

امین سپس به معضلات بسیار مهم صنعت مرکبات کاری ایران اشاره و عنوان می کند: شیوع بیماری ها از مواردی است که به اندازه کافی جدی گرفته نشده اند. در بررسی های به  عمل آمده بیماری های بسیار مهمی همچون جاروی جادوگر تهدید کننده انواع لیمو و گرینیگ تهدید کننده انواع پرتقال  و نارنگی  شناخته می شوند که روز به روز گسترش بیشتری می یابند. برای تشخیص این بیماری ها از روش های مختلف مورفولوژیکی و مولکولی مثل تست PCR می توان استفاده کرد.

لزوم احداث واحدهای فرآوری

وی ادامه می دهد: معضل خشکسالی، کمبود بارش ها و مدیریت غلط یا شاید بهتر است بگوییم نبود مدیریت منابع آبی هم بلای جان تولید مرکبات جنوب ایران شده به گونه ای که عدم امکان دسترسی به آب سبب نابودی کلی کشت و کار مرکبات کاران خرد شده و تنها باغداران کلان هنوز قادر به ادامه تولید هستند. شاید در این شرایط بهتر باشد ادامه پرورش مرکبات را به استان های شمالی ایران واگذار کنیم و در ناحیه جنوب به دنبال کشت های جایگزین برویم.

این عضو هیات علمی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی داراب به گونه هایی که می توان در منطقه جنوب ایران جایگزین مرکبات شوند اشاره می کند و می گوید: گونه هایی که نیاز آبی کمتری دارند مانند انار، انجیر، انگور و بادام کاندیداهای خوبی برای کشت جایگزین مرکبات هستند.

این پژوهشگر علوم کشاورزی ادامه می دهد: از موارد دیگری که با شرایط فعلی باید روی آن کار شود اهمیت و توجه به هزینه های تولید است. حمایت دستگاه های مختلف اگر بتواند در نهایت هزینه نهایی را کاهش دهد می تواند به رقابت پذیر کردن محصولات ایرانی حداقل در منطقه مؤثر باشد.

امین نبود صنایع تبدیلی و فرآوری را از دیگر مشکلات مرکبات کاری ایران می داند و ادامه می دهد:  استان مازندران در حال حاضر به عنوان قطب اصلی تولید این محصولات در سطح کشور مطرح است. در این استان هفت واحد تولید کنسانتره و ۳۰واحد تولید آبمیوه وجود دارد که برای حدودا 400نفر اشتغال زایی ایجاد می کند، اما با توجه به ظرفیت های این منطقه لزوم بهره برداری از واحد های بیشتر کاملاً احساس می شود.

این کارشناس کشاورزی با مثالی اهمیت دسترسی به امکانات و تجهیزات حمل و نقل را شرح می دهد: روسیه سالانه بخش زیادی از نیاز مرکبات خود را وارد می کند، اما نبود امکانات حمل و نقل دریایی به کشور روسیه باعث شده ایران از بازار 500هزار تنی مرکبات وارداتی به این کشور، فقط 100هزار تن سهم داشته باشد.

در پایان این محقق علوم کشاورزی بار دیگر به مسئله کم آبی می پردازد و عنوان  می کند: کم آبی مسئله ای است که باید و حتماً جدی گرفته شود، زیرا به صورت کلی نه تنها کل بخش کشاورزی که امکان ادامه حیات را به ویژه در قسمت مرکزی ایران دچار اختلال می کند و در صورت ادامه این روند، ممکن است قسمت های جنوبی ایران در یک بازه زمانی 10تا 15ساله به کویری خشک بدون امکان کشاورزی و حتی سکونت تبدیل شود.

دکترای مهندسی کشاورزی