مراکز خرید و آینده‌ای دیگرگون

مجتمع‌های تجاری به شیوه نوین از ابتدای دهه 1990میلادی شکل گرفتند که ملهم از بازارهای ایرانی و شرقی بود. بازارهای قدیم ایران هم به‌نوعی چندمنظوره بودند. مسقف بودند تا مردم و کالاهای مصرفی از باد و باران در امان باشند. کسبه از حال و احوال بازار و قیمت‌ها و خریدوفروش اطلاع داشته باشند و در زمان مشخص بتوانند تصمیمات صنفی بگیرند. جا و مکان برای انبار و دپوی اجناس وجود داشت. قبل از همه کاروانسراها بودند که نقش هتل‌ها و مهمان‌سراهای فعلی را ایفا می‌کردند. این عوامل باعث شد مغازه‌دارها پی ببرند که اگر در کنار هم باشند منفعت بیشتری عایدشان می‌شود.

نخستین پاساژها در نیمه دوم قرن هجدهم در اروپا به وجود آمدند. یک راهروی طولانی سقف‌دار که دو طرف آن مغازه‌ها قرار داشتند که الهام گرفته از معماری ایرانی-اسلامی بود. شیوه جدید کنونی کمتر از 30سال است که مطرح شده و در آغاز فقط راسته فروشگاه‌ها بود. بعدها به مرور زمان به این نتیجه رسیدند که می‌توانند برای جلب مخاطب بیشتر و افزایش زمان حضور ایشان کارهایی انجام دهند تا وزن و اعتبار مجموعه بیشتر شود. اصطلاحا می‌گوییم نقاطی که دارای خاصیت لنگری یا anchor points باشند. این ویژگی ورود مخاطب را بیشتر کرد و کارکردهای جدیدی برای مجموعه‌های بزرگ تعریف شد.

تولد یک مرکز خرید

اول از یک ایده شروع می‌شود. هر پروژه‌ای ابتدا به ذهن یک فرد یا گروهی رسیده و بعد بررسی و درباره آن تحقیق می‌شود. انواع مطالعات اقتصادی، سنجش ریسک، حساب و کتاب، برآورد بودجه، بررسی فرصت‌ها و تهدیدها، انتخاب و خرید زمین، تشکیل کادر اجرایی و... باید انجام شود. فعالیت تخصص‌های گوناگون قابل توجه است. مجموعه پرشماری از گروه‌های مختلف پیمانکاری، فنی، عمرانی، طراحی، بازاریابی، اجرا، نظارت و کنترل، اطلاع‌رسانی، اداری-مالی و برندینگ مشغول کار می‌شوند.

طراحی اولیه براساس پلان‌بندی است. پلان به نقشه‌های دوبعدی گفته می‌شود که جای فروشگاه‌ها، مسیرهای ورودی، ارتباط بین طبقات، ارتباط بین فضای داخلی و خارجی، نسبت سطح ویترین به فضای موجود و. . . را تعیین می‌کند. از آن گذشته، آرشیتکت باید الزامات شهرداری، مقررات ساخت‌وساز نظام مهندسی و نهادهای قانونی را رعایت کند و از همه مهم‌تر از ظرافت، خلاقیت هنری و حس زیبایی‌شناختی بهره‌مند باشد تا بتواند این عوامل و ابزار را به‌کلی خلاقانه و کارآمد سر و شکل بدهد. این هنر و سلیقه معمار است که باید سال‌ها دانش، تجربه و فعالیت حرفه‌ای را با هم تلفیق کند. همه این موارد باید لحاظ شود تا یک مجموعه خوب، کارآمد و باکیفیت متولد شود.

جایگاه ایران در منطقه

در منطقه خاورمیانه فعلا دو شهر دوبی و استانبول پیشرو هستند. با وجود اینکه کارهای زیادی در کشور در حال انجام است، به دلایل زیادی ما نقش چندانی در این رقابت منطقه‌ای نداریم. البته این امیدواری وجود دارد که با لغو تحریم‌ها و گشایش در امور اقتصادی و سیاسی، فضای بیشتری برای حضور ایران در این زمینه فراهم شود. ایران سهم زیادی در تمدن جهانی دارد و شریک مؤثری در میراث انسانی و تاریخ جهانی است. ایران با داشتن تمدنی باشکوه می‌تواند بیش از این فعال باشد. معماری عصاره تمدن و نماد شکوفایی آن است؛ هرچه درجه تمدن کشوری بالاتر می‌رود، برنامه طراحی و ساخت آثار معماری فاخر در شهرهای آن بیشتر می‌شود. مملکتی که تمدن باکیفیت ندارد، بنای جالب و زیبا هم ندارد. ملت‌هایی که تمدن پیچیده ندارند، آثار معماری فاخر و ارزشمند هم ندارند. اما ایران غرق در تمدن است.

کشورهایی که تمدن‌شان شکوفا است، عصاره‌اش در معماری و بناهای تاریخی دیده می‌شود. ایران از این لحاظ در منطقه بی‌بدیل است. بازار تبریز بزرگ‌ترین و طولانی‌ترین بازار سرپوشیده جهان است. بازار شهر حلب سوریه که به دست تروریست‌ها ویران شد، برگرفته از معماری ایرانی و رومی بود. میدان نقش جهان اصفهان جزو 10میراث برتر بشری ثبت جهانی شده و به معنای واقعی کلمه شاهکار هنری است. به نشانه‌ها و نمادهای به کار رفته در آن دقت کنید: میدان یعنی حضور مردم، مسجد امام: حضور خدا و نمایندگی معنویت در جامعه، کاخ عالی قاپو: نشان حکومت و اقتدار، سردر بازار قیصریه: نشانه پول و تجارت. از جامعه ایرانی با این پیشینه تاریخی انتظار می‌رود تا با ساخت آثار معماری فاخر، ارزشمند و روزآمد، با گنجینه معماری‌اش به جهان امروز ادای دین کند. مراکز تجاری با معماری معاصر نقش مؤثری در افزایش کیفیت شهرنشینی دارند.

برای رسیدن به این مطلوب باید به دانش بها داد. طراحی و اجرای مجتمع‌های تجاری به افراد خبره و اهل فن محول شود و به دنبال ساخت مجموعه‌هایی باشیم که به ارزش و اعتبار شهر بیافزایند، نه اینکه ایجاد مشکل کنند، به ترافیک دامن بزنند و گره مشکلات شهری را کورتر کنند! به‌تعبیری در خدمت شهر و شهروندان باشند و حقوق مصرف‌کننده رعایت شود. فضا را برای فعالیت آدم‌های قوی، خوش‌فکر و پیشرو مهیا کنیم. نماهای زشت، زائد و بی‌خاصیت به مردم تحمیل نشود. تعریف پروژه‌های شهری موفق مانند پل طبیعت، پارک آب و آتش و مشابه اینها در دستور کار قرار بگیرد. دهه 90میلادی دهه ورود این مراکز بود و در آینده‌ای نه‌چندان دور به سمت مجموعه‌های چندمنظوره خواهیم رفت تا سال 1400 این بناها و فضاهای تجاری شکل و شمایل جدیدی به خود خواهند گرفت.