چشم‌انداز کریدورهای ترانزیتی منتهی به بنادر ایران / سرمایه‌گذاری بلندمدت شرکت سینا در بنادر بوشهر و امام‌خمینی

ایران از جمله کشورهایی است که به خاطر موقعیت جغرافیایی بسیار مناسبش از مزیت ترانزیتی بهره‌مند است و می‌تواند با گسترش شبکه حمل‌و‌نقل و ارتباط خود در راستای درآمدهای ارزی و ارتقای موقعیت استراتژیک خود در منطقه به نحو مطلوب از این مزیت استفاده کند. با توجه به دسترسی ایران به آب‌های آزاد کریدورهای منتهی به بنادر ایران از اهمیت زیادی برخوردارند توسعه شبکه حمل و نقل به‌خصوص حمل‌و‌نقل ریلی در این کریدورها تاثیر قابل توجهی بر حجم فعالیت این بنادر خواهد داشت.

شرکت سینا یکی از شرکت‌های فعال در حوزه خدمات بندری است که در اسفندماه سال 66 با نام شرکت بنیاد بارانداز به منظور انجام عملیات تخلیه، بارگیری و خدمات بندری محصولات وارداتی در بنادر گمرکات کشور توسط بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی تاسیس شد و با سرمایه اولیه 4میلیون تومان به ثبت رسید و فعالیت خود را آغار کرد. شرکت طی 25 سال فعالیت شش مرحله افزایش سرمایه داده و سرمایه فعلی آن 167.000‌میلیون ریال است.

در حال حاضر این شرکت تنها اپراتور تخلیه و بارگیری کالا در بنادر بوشهر و نوشهر بوده و صد‌درصد عملیات این بنادر و بیش از 50درصد عملیات بندر امام‌خمینی را بر عهده داشته و همچنین قرارداد 25‌ساله کانتینری در بندر بوشهر که از ابتدای سال 90 آغاز شده و قرارداد یک‌ساله در‌خصوص ارائه خدمات کانتینری در ترمینال شماره 2 پایانه کانتینری بندر شهید‌رجایی که اخیرا این قرارداد تا پایان سال 94 تمدید شده را داراست. لازم به ذکر است در سال 88 ساخت و بهره‌برداری از ترمینال نفتی بندر امام نیز طی یک قرارداد 25ساله در قالب BOT به این شرکت واگذار شده است. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به چشم‌انداز کریدورهای ترانزیتی منتهی به بنادر ایران و تاثیر آنها بر فعالیت‌های شرکت سینا.

شکل-1 کریدورهای ترانزیتی منتهی به بنادر ایران

محور چابهار-‌ سرخس: این مسیر که از چابهار آغاز و تا سرخس ادامه‌ می‌یابد، به‌رغم امتداد
شمالی-‌ جنوبی با عنوان محور شرق نیز شناخته می‌شود. این مسیر با عبور از استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان‌و‌بلوچستان کشورهای حوزه CIS را به اقیانوس هند و آب‌های آزاد متصل می‌کند. این مسیر با ایجاد دسترسی به بازارهای متنوع بین‌المللی برای این کشورها که به دلیل حصر در خشکی محدودیت‌هایی برای انتقال کالا دارند، باعث می‌شود تا ضمن پیشرفت اقتصادی کشورهای حوزه CIS حجم بار عبوری از ایران نیز افزایش یابد. این امر خود می‌تواند پیشرفت شرق کشور را در پی داشته باشد.

به علاوه این مسیر امکان اتصال به خاک افغانستان از طریق خواف و زابل را نیز دارد. وجود معادن عظیم در خاک افغانستان این پتانسیل را برای خط آهن چابهار-‌ زاهدان-‌ مشهد فراهم می‌کند که بار معدنی افغانستان را نیز جابه‌جا کند. درحال حاضر محور شرق فاقد خط ریلی است. به همین دلیل به‌رغم وجود بازار‌های مصرف مناسب در جنوب و غرب آسیا عمده تبادل کشورها‌ی حوزه CIS با کشورهای اروپایی یا چین صورت می‌گیرد. پروژه خط آهن چابهار- مشهد در سال 89 تعریف شد و در سال 92 به قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا واگذار شد که در حال حاضر تنها فاز اول آن حد فاصل چابهار - ایرانشهر به طول 300 کیلومتر در حال احداث است که پیش‌بینی می‌شود طی دو سال آینده به بهره‌برداری برسد. هرچند برای اتصال این بندر به خط سراسری ریلی کشور این خط آهن باید از ایرانشهر تا زابل به طول 300کیلومتر دیگر ادامه یابد.

یکی از برنامه‌های آتی شرکت سینا حضور در بندر چابهار و سرمایه‌گذاری دراین بندر است که در این مسیر رقبای زیادی وجود دارد و اصلی‌ترین رقیب آنها کشور هند خواهد بود. هندی‌ها برای دسترسی به بازار افغانستان و کشورهای حوزه CIS تمایل زیادی به سرمایه‌گذاری در بندر چابهار و استفاده از خاک ایران دارند، چرا‌که کشورهای چین و پاکستان اجازه استفاده از خاک خود برای دسترسی به بازارهای مذکور را به آنها نمی‌دهند. در همین راستا ابتدای سال جاری تفاهم‌نامه‌ای بین دو کشور برای توسعه این بندر به امضا رسید.

محور بندرعباس-‌ اینچه‌برون، امیرآباد، انزلی، آستارا: این مسیر که به کریدور شمال-‌ جنوب شهرت یافته به‌عنوان مسیر ارتباطی سه کشور هند، ایران و روسیه تعریف شده است. این محور ریلی از بندرعباس آغاز و در بخش شمالی خود به سه شاخه شرقی، مرکزی و غربی تقسیم می‌شود (شکل-1). شاخه شرقی این مسیر از طریق مرز اینچه‌برون به ترکمنستان، شاخه مرکزی از طریق بندر امیر‌آباد به دریای خزر و شاخه غربی نیز علاوه بر اتصال به بندر انزلی، از طریق مرز آستارا به شبکه ریلی آذربایجان متصل می‌شود.

در بین سه شاخه مورد اشاره، مسیر مرکزی آن یعنی مسیر بندر امیرآباد دارای خط ریلی است و اخیرا با بهره‌برداری از خط آهن گرگان- اینچه‌برون و اتصال شبکه ریلی ایران به ترکمنستان شاخه شرقی نیز به خط ریلی مجهز شده که بهره‌برداری از این خط دسترسی ریلی به کشورهای حوزه CIS، چین و روسیه را فراهم کرده و در حال حاضر ترانزیت بار از مرز اینچه‌برون تا بندر‌عباس از این مسیر امکان‌پذیر است. انتظار می‌رود رفته رفته شاهد افزایش حجم ترانزیت کالا در کریدور شمال-جنوب و افزایش حجم فعالیت بندر شهید رجایی باشیم.

محور بندر بوشهر-‌ جلفا، رازی: بندر بوشهر به‌عنوان یکی دیگر از بنادر جنوبی کشور می‌تواند به‌عنوان مبدا ورودی بار ترانزیتی در نظر گرفته شود، اما قرار گرفتن در انتهای رشته‌کوه زاگرس باعث خواهد شد تا امکان تعریف مسیر مستقیم ریلی بین این بندر با مرزهای شمالی کشور وجود نداشته باشد. با این حال می‌توان با اتصال این بندر به شبکه ریلی کشور از طریق امتداد راه‌آهن اصفهان-‌ شیراز امکان ترانزیت بار تا مرزهای شمالی کشور ایجاد شود. طبیعی است تا زمان بهره‌برداری از راه‌آهن شیراز-‌ بوشهر امکان ترانزیت از طریق مسیرهای جاده‌ای مهیا است. همچنین انتقال ریلی بارها در این محور از طریق بندرعباس نیز امکان‌پذیر است که ظرفیت محدود و هزینه بالا از معایب این مسیر‌هاست.

همان‌طور که اشاره شد صد‌درصد عملیات بندر بوشهر در اختیار شرکت سیناست و این شرکت با سرمایه‌گذاری در توسعه این بندر حداقل 25 سال در این بندر حضور خواهد داشت. مهم‌ترین طرح توسعه این بندر مربوط به توسعه جزیره نگین است که کاربری عمده‌ای که برای این مجتمع بندری پیش‌بینی شده کانتینری است که در کنار آن ترمینال مواد فله مایع برای صادرات و واردات و همچنین نگهداری مشتقات مواد نفتی و مواد شیمیایی پیش‌بینی شده است. با توجه به افزایش قابل‌توجه ظرفیت این بندر در آینده اتصال این بندر به خط ریلی کشور ضروری به نظر می‌رسد و شاید در صورت تاخیر در انجام این مهم توسعه بندر بوشهر هم توجیه اقتصادی نداشته باشد و با تاخیر انجام شود.

لازم به ذکر است پروژه راه‌آهن شیراز - بوشهر - عسلویه به طول 630 کیلومتر و در قالب 18 قطعه تعریف شده که تنها چهار قطعه از آن اجرایی شده است. عملیات اجرایی سایر قطعات طی سه سال گذشته متوقف بوده است.

محور بندر امام خمینی-‌ شلمچه، خسروی: کوهستانی بودن غرب ایران توسعه مسیرهای ترانزیتی به‌ویژه خطوط ریلی را در این منطقه با مشکل مواجه کرده است. با این حال اتصال بندر امام خمینی به‌عنوان یکی از بنادر اصلی ایران به خاک عراق از طریق مرز شلمچه این امکان را فراهم می‌کند تا مسیر کوتاه‌تری برای اتصال جنوب اروپا به آسیا ایجاد شود که موجب پیوند ریلی دریای مدیترانه به خلیج‌فارس می‌شود.

همچنین تکمیل راه‌آهن کرمانشاه و اتصال آن به مرز خسروی این فرصت را فراهم می‌کند تا ترانزیت بار از مرزهای غربی نیز از طریق خطوط ریلی صورت گیرد. به علاوه این مسیر می‌تواند نقش موثری در انتقال کالاهای عراق به‌ویژه سوخت تولیدی در این کشور به بازارهای جهانی داشته باشد.

همان‌طور که ذکر شد ساخت و بهره‌برداری از پایانه نفتی بندر امام‌خمینی طی یک قرارداد 25‌ساله در سال 88 به شرکت سینا واگذار شده است. برای این پایانه دو پست اسکله برای کشتی‌هایی با ظرفیت 45.000 تن و 24‌مخزن 2500 متر مکعبی پیش‌بینی شده است که با استفاده از خطوط انتقال مواد، 15 سایت را به اسکله‌ها متصل می‌كند. تکمیل خط آهن بندر امام خمینی –خرمشهر- شلمچه- بصره می‌تواند تاثیر قابل توجهی بر حجم فعالیت این پایانه نفتی داشته باشد. در حال حاضر قطعه خرمشهر –شلمچه به بهره‌برداری رسیده است و با روند فعلی پروژه انتظار می‌رود سایر قطعات طی دو سال آینده به بهره‌برداری برسند.

بحث و نتیجه‌گیری

در این گفتار مروری داشتیم بر چشم‌انداز کریدورهای ترانزیتی منتهی به بنادر ایران با تمرکز بر توسعه خطوط ریلی و تاثیر آن بر فعالیت‌های آتی شرکت خدمات بندری سینا. با نگاهی به عملكرد بنادر مهم دنیا و توجه به روند روبه افزایش سـیـسـتم‌های حمل‌ونقل تركیبی، می‌توان دریافت كه توسعه بنادر، بدون توسعه شبكه ریلی متصل به آنها از سرعت كمتری برخوردار است، چرا‌که حمل‌و‌نقل ریلی یکی از ایمن‌ترین و در عین حال به دلیل بهره‌وری در مصرف سوخت و صرفه نسبت به مقیاس یکی از ارزان‌ترین روش‌های جابه‌جایی کالا است. با نگاهی به بنادر جنوبی کشور نیز ملاحظه می‌شود بنادر توسعه‌یافته کشور مانند بندر شهید‌رجایی و بندر امام‌خمینی دارای اتصال به شبکه ریلی هستند در‌حالی‌که بنادر کمتر‌توسعه‌یافته مانند بندر بوشهر و چابهار فاقد این مزیت هستند.

با توجه به سرمایه‌گذاری بلند‌مدت شرکت سینا در بنادر بوشهر و امام‌خمینی، توسعه مسیر‌های ریلی منتهی به این بنادر از اهمیت بیشتری برخوردار است و در بلند‌مدت می‌تواند اثر قابل توجهی بر حجم فعالیت شرکت داشته باشد. راه‌اندازی خط ریلی بندر امام‌خمینی- شلمچه- بصره علاوه بر تسریع در ترانزیت کالاهای نفتی عراق، اتصال ریلی این بندر را به اروپا امکان‌پذیر خواهد کرد. همچنین اتصال بندر بوشهر به شبکه ریلی علاوه بر تسریع در اجرای طرح توسعه این بندر، به تحقق موضوع تبدیل شدن این بندر به منطقه آزاد تجاری که در شورای‌عالی مناطق آزاد و دولت نیز به تصویب رسیده کمک خواهد کرد.