ساختار خاتم‌ سازی از زبان استاد

خاتم‌سازی به پنج دسته تقسیم می‌شود. دسته اول برندگی است. یعنی کسی که در برش ‌زدن و برندگی خاتم‌ها مهارت دارد که به این شخص اره‌دار می‌گویند. یعنی اره به حکمش است و تمام مثلث‌های متساوی‌الاضلاع، متساوی‌الساقین و منفرج‌الزاویه را با دست می‌تواند ببرد و شکل دهد. به این مرحله اصطلاحا مصالحه‌گیری می‌گویند یعنی آماده کردن مواد اولیه خاتم که از چوب و استخوان شتر و سیم برنجی است. استخوان شتر را از قصابی‌ها تهیه می‌کنند.

استاد می‌گوید افراد استادکار خودشان استخوان‌ها را سفارش می‌دهند. خودش از مرودشت تهیه می‌کند و می‌گوید هر استخوان را که قبلا دانه 300تومان بوده حالا 12هزار تومان می‌خریم. این استخوان‌ها به مدت 10روز در آب آهک می‌گذارند تا به قول استاد مثل عاج سفید شوند. می‌گوید استخوان‌های موجود در بازار دنده گاو است و برای استادکارها مناسب نیست. این هنرمند خاتم‌ساز ادامه می‌دهد: هر کدام از مثلث‌ها و برش‌شان علمی جداگانه دارد که باید فوت‌و‌فن کار را از استاد یاد گرفت. بدون استاد و خدمت استاد کردن، کسی چیزی نمی‌شود.

مرحله بعد سابندگی است. یعنی مرحله سابندگی مثلث‌ها تا همه یک اندازه شوند. تا خاتمش منظم دربیاید و ستاره‌ای که تشکیل می‌شود منظم باشد. چون زیبایی در نظم است. هر چه خاتم نظم بیشتری داشته باشد، زیباتر است. مرحله سوم پیچندگی یا خاتم‌پیچی که به آن گلبندی هم می‌گویند. در این مرحله مثلث‌ها را براساس طرح خاتم کنار هم می‌چینیم.

خاتم‌های معمولی شش‌ضلعی است یا همان شمسه است. این مثلث‌ها را کنار هم می‌گذاریم و چسب می‌زنیم. چسب هم دو نوع داریم. یکی سریشم که چسبی حیوانی است و از چربی گوسفند به دست می‌آید و عمری چند صد ساله دارد و از قدیم رایج بوده و دیگری چسب چوب است. در این مرحله گل خاتم ایجاد می‌شود. مرحله بعد صفحه‌چوب‌سازی است.

یعنی سازه چوبی مانند قاب به هر شکلی و انواع جعبه‌ها که خود خاتم‌ساز باید بتواند بسازد و اضافه می‌کند که خاتم روی فلز چسباندن غلط است که متاسفانه رایج شده. خاتم تنها روی چوب چسبانده می‌شود و می‌گوید چوب کارهای معمولی چوب روسی است. دسته پنجم و مرحله آخر خاتم‌ چسباندن است روی قاب، جعبه، میز و هر شی‌ء دیگری از چوب. روی حساب و قاعده باید چسبانده و نظمش رعایت شود.

مثلا اگر اثر خاتمی را در بازار ببینید اول به گوشه‌هایش نگاه کنید. ببینید قرینه است چهارگوشه‌اش یا نه؟ اگر نباشد، غلط است. یعنی کار هنری محسوب نمی‌شود.

هزینه‌ها و دستمزدها

استاد می‌گوید قابی با اندازه 40 در 50سانتی‌متر، هزینه زیادی برای مواد اولیه لازم ندارد. اما مهم این است که چه کسی این قاب را ساخته و چه میزان از مهارت و استادی در ساختش به‌کار رفته است. البته مواد مرغوب هم موثر است. اما چنین قابی با کیفیت عالی ممکن است تا 50میلیون تومان به‌فروش برسد و اثری هنری محسوب می‌شود و خاتم معمولی یعنی شش‌ضلعی نیست چون شش‌ضلعی‌ ارزان‌تر است.

استاد اضافه می‌کند که مراحل ساخت خاتم تا قاب و خاتم چسباندن و غیره حدودا چهار ماه زمان می‌برد.عشق به خاتم‌سازی موجب شده تا استاد از سال 85 و با دعوت ستاد بازسازی عتبات عالیات مشغول به کار شود.

می‌گوید خاتم‌های مورد درخواست ستاد خارج از شش ضلعی است و خاتم‌های آنها پنج ضلعی، هشت‌ضلعی و 10ضلعی که من ساخته‌ام برای‌شان. 9ضلعی 12 و 14ضلعی را هم ساخته‌ام. مخصوصا خاتم‌های 8، 9،12 و 14ضلعی برای نخستین بار ساخته شده‌اند.یعنی در تاریخ هنر خاتم‌سازی چنین اعدادی وجود نداشته و چنین خاتم‌هایی ساخته نشده است.

در واقع استاد نوآوری کرده البته با حفظ سنت. می‌گوید به این خاتم‌ها خاتم گره می‌گویند. مانند کاشی‌کاری‌های مساجد که نقش هندسی دارند و به آنها خاتم گره می‌گویند و خاتم گره قیمت بسیار بالاتری از خاتم شش‌ضلعی دارد. چون هم ساخت مواد اولیه‌اش سخت‌تر است و هم مثلث‌هایش متساوی‌الساقین است.

استاد می‌گوید چهار صندوق خاتم برای سامراء عراق ساخته‌ایم. برای امام یازدهم، امام هادی، حکیمه خاتون و نرگس خاتون این چهار صندوق الان در قم نگهداری می‌شوند. این صندوق‌ها دارای ابعاد یک متر و 10سانتی‌متر در 185سانتی‌متر هستند و 120سانتی‌متر هم ارتفاع دارند و خاتم‌های 5، 10 و 7 در ساخت‌ این صندوق‌ها به کار رفته است.

بعد از آن 4صندوق، دو صندوق دیگر به ما پیشنهاد شد؛ یکی صندوق امام هفتم و دیگری امام نهم. خاتم‌ 9 را به نام این امام ساخته‌ام که روی صندوقش به کار رفته است. در واقع خاتم گره 12 و 9 روی این صندوق به کار رفته است.

قیمت این صندوق‌ها هر جفت روی یک میلیارد تومان است. روی صندوق امام هفتم هم گره 7 را کنار گره 14 قرار داده‌ایم. گره 14 به نام 14معصوم. این دو صندوق با یک و نیم‌متر ارتفاع و 180سانتی‌متر عرض و حدود 3متر و 60سانتی‌متر هم طول‌شان است. این دو صندوق الان در کاظمین هستند. می‌گوید برای ساخت این صندوق‌ها درودگران، گره‌چین‌ها و خاتم‌سازها به نوعی برای‌شان کار ایجاد شده و اسم خاتم دوباره بر سر زبان‌ها افتاده است.