در نسبت امروز زراعت و محیط زیست

به ترتیب زراعت به عنوان یکی از مهم ترین حوزه‏های کشاورزی نقش مهمی در شکل‏گیری تمدن بشری و نیز  تامین امنیت غذایی داشته است. براساس مهم ترین گام در تشکیل شهرها و تمدن،   گذار از انسان شکارچی- جمع‏ آوری‏ کننده غذا به انسان یک جانشین بوده است و این یکجانشینی و توقف کوچ ‏نشینی تا حد زیادی مرهون دانش زراعت و توانایی انسان در برداشت و در ادامه تاریخ، کاشت و داشت گیاهان بوده است که از آن با نام زراعت یاد می کنیم.

در طول تاریخ، زراعت همواره نقش کلیدی خود را حفظ کرده است و مستندات و شواهد تاریخی متعددی حاکی از این ادعاست که زوال و فرو کاست بسیاری از تمدن‏ها از زوال زراعت و منابع پایه تولید این تمدن‏ها آغاز شده است. این شواهد را می‏توان در منابع تاریخی مربوط به ظهور و افول تمدن‏هایی همچون میان‏رودان (بین‏النهرین) در خاورمیانه، آزتک‏ها و مایاها در آمریکای لاتین و جزایر ایستر در اروپا پیگیری کرد.

همین نکته کلیدی مشخص‏ کننده  نسبت زراعت و محیط زیست است: زراعت در شکل مناسب و بهینه  خود عامل ایجاد تمدن، دوام و قوام آن و در شکل نامناسب و ناپایدار خود موجب افول آن است. در طول تاریخ هر جا زراعت با محیط زیست رابطه‏ای مبتنی بر ظرفیت محیطی و رعایت اصول اکولوژیک حاکم بر محیط داشته است موفق بوده است و هر جا این اصول مورد بی‏ توجهی و غفلت قرار گرفته است زراعت نیز با ناکامی همراه بوده است. رابطه زراعت و محیط زیست رابطه‏ای دوطرفه است: هر دو بر هم تاثیر می‏گذراند و از یکدیگر تاثیر می‏گیرند و پایداری زراعت و محیط زیست منوط به پایداری این رابطه دوطرفه است.

وضعیت امروز زراعت و محیط زیست در ایران بهترین گواه این نگره است: بهره‏برداری ناپایدار و نتیجه‏ محور زراعت از منابع محیطی طی چند دهه گذشته در کشور ضمن ایجاد چالش‏های جدی برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار به عنوان مهم ترین رسالت کشاورزی و زراعت، آسیب‏ هایی جدی به محیط زیست نیز وارد ساخته است: نگاهی گذرا به وضعیت منابع آب، خاک و تنوع زیستی کشور به خوبی روشن می کند بی‏توجهی به اصول پایداری در تولید محصولات زراعی موجب زیان هر دو بخش زراعت و محیط زیست شده است.

این امر به معنی ناکام تلقی کردن بخش زراعت کشور نیست؛ آمارها مبین این امر است که اتفاقا بخش زراعت در مقایسه با بسیاری از بخش‏های دیگر کشور طی سال های اخیر توفیقات قابل‏ توجهی داشته است، اما برای پایداری و دوام این دستاوردها ضروری است که رعایت اصول اکولوژیک تولید و توجه به ظرفیت و توانمندی محیط زیست مورد توجه جدی‏ تر قرار بگیرد.

برهمین اساس می‏توان کشاورزی اکولوژیک را فصل مشترک عملیاتی زراعت و محیط زیست دانست: طبق تعریف، کشاورزی اکولوِژیک عبارت است از تولید محصولات کشاورزی با توجه به اصول حاکم بر اکوسیستم‏ های طبیعی، کمینه ‏سازی دست‏وری و بهره‏ گیری از عوامل برون‏ مزرعه ‏ای و بیشینه ‏سازی استفاده از ظرفیت‏های درونی سیستم تولید.

می‏توان کشاورزی اکولوژیک را معادل عملی اقتصاد مقاومتی در کشاورزی نوین دانست: توجه به ظرفیت‏های درونی برای تولید بهینه برون‏داد (عملکرد)، مفهومی که به‏ طور جدی مورد توجه و تاکید سیاست گذاران کشور و راهبرد اساسی دستیابی به توسعه پایدار قلمداد می شود.

انجمن زراعت و اصلاح نباتات ایران همواره پیشرو زراعت نوین و دانش‏بنیان بوده است و طی دوره فعالیت درخشان خود همواره پرچمدار نگاه جدی، دقیق و فنی به زراعت کشور بوده است. ضرورت‏های امروز کشور و چشم‏انداز فردای آن به ما توجه بیشتر به تعامل و هم ‏افزایی زراعت و محیط زیست را برای دستیابی به امنیت غذایی پایدار یادآوری می کند.

پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی و انجمن علمی کشاورزی بوم‏ شناختی ایران همواره به عنوان یکی از پشتیبانان علمی و اجرایی انجمن زراعت و اصلاح نباتات یاری گر انجمن در دستیابی به اهداف پیش‏گفته بوده است و افزوده شدن حوزه‏های کشاورزی اکولوژیک و کشاورزی ارگانیک در سرفصل موضوعات مقالات کنگره موید همین امر است و اکنون نیز برای انجمن زراعت و اصلاح نباتات ایران آرزوی توفیق در برگزاری کنگره پیش‏رو را دارد.

رئیس و معاون پژوهشکده علوم محیطی دانشگاه شهید بهشتی

رئیس و دبیر انجمن علمی کشاورزی بوم‏شناختی ایران